125
ҳал қилувчи аҳамиятга эга бўлса, субъектив омиллар, оила, ўн икки йиллик
мажбурий таълим, олий таълим, меҳнат жамоалари, маҳала, ижтимоий
институтлар ва сиёсий партиялар ва нодавлат, нотижорат ташкилотларининг
ҳаракати дастурлари таъсири беқиёсдир.
Э.Фроммнинг фикрича, эркин тафаккурнинг
асосий белгиларидан бири
ижобий маънодаги фаоллик ва мустақилликдир
1
. Эркин тафаккурга эришиш
ҳеч бир даврда осон кечмаган. Ҳар бир даврда муайян мафкуравий қолиплар,
меъёрлар асосида фикрлашнинг барқарор стериотиплари вужудга келади.
Ижтимоий тараққиёт даражаси ва сиёсий тузум хусусиятлари тафаккур
эркинлигининг имкониятларини, намоён бўлиш шаклларини белгилайди.
Ўтмишда жуда кўплаб жамиятлар догматик тафаккур билан яшашга мажбур
бўлган. Агар мазкур қолипдаги фикрлаш формуласидан четга чиқиш ёки
ҳурфикрлилик ҳам жуда қаттиқ тақиб қилинган.
Ўзбек театри тарихини чуқур ўрганган М.Раҳмонов Бухоро амирлиги ва
Қўқон хонлиги ҳудудида фаолият юритган халқ театрлари, дорбозлар,
масхарабозлар, қўғирчоқбозлар XIX асрда кўрсатган
айрим томошалар,
интермедиялар ҳақида сўз юритади
2
. Сюжет мазмунини баён қилади,
мантларидан парча келтиради. Тадқиқотчи гувоҳлик беришича, Қўқон
хонлиги санъаткорлари ҳатто хон ҳузурида кўрсатадиган томошаларида
баъзан кескин ижтимоий-сатирик лавҳаларни, амалдорлар ва руҳонийларни
танқид қиладиган саҳналарни кўрсатганлар.
Бухоро амирлиги санъаткорлари эса ижтимоий сатирадан, танқиддан
мутлоқа йироқ, кўпроқ кўнгил очар томошалар кўрсатганлар, латифалар, сўз
ўйинлари асосида ҳажвия лавҳаларни саҳналаштирганлар. Динга, қолоқ
анъаналар ва руҳонийларга, амалдорларга нисбатан танқидий фикр
билдириш у ёқда турсин, ҳатто аския ва қочириқ қилишга ҳам
журъат
1
Фромм Э. Бегство от свободы. Дайджест. Москва, 1990.с-42
2
Ушбу иқтибос А.Эркаевнинг Тафаккур эркинлиги. Тошкент. “Маънавият” 2007 деб номланувчи
рисоласидан олинган (130-131 бетлар)
126
этолмаганлар. Муллалар, қозилар, диний идоралар томонидан одамлар онги,
фикри-зикри қаттиқ назорат қилинган.
Қўқон хонлигида Бухоро амирлигидан фарқли равишда нисбатан
тафаккур эркинлиги бир мунча ривожланган бўлиб, амирлик аҳолиси орасида
аскиябозлик Қўқон хонлиги аҳолиси орасидагига нисбатан камроқ тарқалган.
Юсуфжон қизиқ Шакаржоновнинг эслашича, 1897 йили Бухоро амири
Туркистон генарал-губернаторига хат ёзиб, фарғоналик санъаткорларни
чақиртиради. Амир томошаларда қози ва уламоларни танқид қиладиган
кулгилилик жанрларини кўрсатишга розилик бермайди.
Шунда ташриф
буюрган фарғоналик санъаткорлар аския айтишни лозим топадилар. Аския
айтила бошланади, лекин уни ҳеч ким тушунмайди. Амир теварагидаги
амалдорлар аскияни тушунмайдилар.
Тафаккур эркинлиги қисқа даврда шаклланиб қоладиган ёки уни маълум
бир даврда қолипга солиш натижасида яратиладиган моҳият эмас. Бу асрлар
давомида
авлодларни кетма-кетлиги, авлодларни ўз келажакларига
узатадиган меросларидир. Бу ҳолат ҳозирги даврда ҳам Бухоро ва Самарқанд
вилояти аҳолисининг тафаккур тарзида қисман учрайди. Ўтган асрда бир хил
мафкура остида шакллантирилган тафаккур тарзи қисман утопия, қисман
мифологияга асосланган эди. Инсон онги тўлиқ мафкура манипуляцияси
остида бўлиши ўз навбатида фикр қарамлигини шакллантириб, ўзгача
тафаккурида аниқ йўналиш мавжуд шахсларни шакллантирди. Демак,
тафаккур эркинлиги замирида жамият ва шахс манфаатларининг
уйғунлашуви, мутаносиблиги ва мувозанати ётади”
1
.
Инсон эркин тафаккурининг яна бир муҳим жиҳати –
унинг илмий,
танқидий ва ижодий кучга эга эканлигидир. Ушбу тафаккур тарзи кўпроқ
фалсафа илмига хос бўлиб, уни рефликсив фикрлаш деб ҳам атайдилар.
Эркин тафаккурга эга мустақил шахс ўзида уч муҳим элементни қамраб
олади: мустақил фикрлаш, мустақил ишлаш ва мустақил яшашни. Ушбу
1
Эркаев А. Тафаккур эркинлиги. Т., Маънавият, 2007, 146 б
127
элементлар комплекс равишда бир шахсда акс этиши эркин тафаккурга эга
инсонларни шакллантиради. Буни кластер методи орқали кўрсатишга ҳаракат
қиламиз.
Юртбошимиз тафаккур қарамлигини яратадиган омиллардан бири
лоқайдлик ҳақида шундай дейди: “барчамизга аён бўлиши керакки, қаердаки
бепарволик ва лоқайдлик ҳукм сурса, энг долзарб масалалар
ўзибўларчиликка ташлаб қўйилса, ўша ерда маънавият энг онгсиз ва заиф
нуқтага айланади. Ва аксинча-қаерда хушёрлик ва жонкуярлик, юксок ақл-
идрок ва тафаккур ҳукмрон бўлса, ўша ерда маънавият қудратли
кучга
айланади“
1
. Тафаккур эркинлиги лоқайдликка қарама-қарши тушунча бўлиб,
унинг асл моҳияти мустақил шахсни тарбиялаш, мустақил фикрлашга
1
Каримов И.А. Юксак маънавият - енгилмас куч. Т., Маънавият. 2008, 116 бет
Тафаккур
эркинлиги
Мустақил
фикрлаш
Ижодий
фаолият
Фаоллик
Мустақил
ишлаш
Шахсий
фикр
Иқтисодий
фаоллик
Ижтимоий
фаоллик
Илм-фанга
қизиқиш
Бадиий
ижодкорлик
128
етаклашдан иборатдир. Ушбу муаммоли вазиятни Б.Б.Б усулида кўриб
чиқиш мумкин.
Do'stlaringiz bilan baham: 
