1-mavzu. Iqtisodiyotda inqiroz va uning mohiyati Reja

Техник текшириш, ахборот манбааларини арифметик жиҳатидан тўғрилигини, расмийлаштириш қоидаларига риоя қилинганлиги ва кўрсаткичларнинг бир-бирига мослигини эътиборга олган холда ўрганишдир.
Мазмун жиҳатидан текшириш, маълумотларнинг хаққоний эканлиги, унда акс эттирилган рақамларнинг ҳақиқатда борлиги аниқлашни ўз ичига олади. Бундай текшириш ўз ичига бухгалтерия хисоби бошланғич хужжатларидаги келтирилган рақамларни инвентаризация ўтказиш орқали таққослаш, санаб кўриш ва ўлчаш йўли билан тўғрилигига ишонч хосил қилишдир.
Айниқса йиллик молиявий хисобот маълумотларини мазмунан текшириш тахлил ишларини самарали ўтишини таъминлашда мухим аҳамият касб этади. Ушбу жараёнда маълумотларни тахлил қилишдан олдин уларнинг тўғрилиги текшириб олинади. Маълумотларнинг тўрилигига ишонч хосил қилиш учун эса айрим кўрсаткичларни маълум бир хисобот маълумотлари билан таққослаб уларнинг бир-бирига мослиги ўрганилади. Агар бир хил кўрсаткичлар турли манбаларда бир хил тартибда акс эттирилган бўлса, у холда ушбу маълумотлар тўғри деб тан олиниши мумкин бўлади.

4-савол баёни. Инқирозга учраган ёки инқироз ҳавфи мавжуд бўлган корхоналарда молиявий хўжалик фаолиятига тўғри ташхис қўйиш ва у бўйича малакали хулоса чиқариш таҳлилда фойдаланиладиган ахборот манбаалари билан таъминланганлик даражасига боғлиқ. Корхона фаолиятини қанчалик даражада чуқур ва атрофлича таҳлил қилинса, молиявий ва иқтисодий ҳолат ҳақидаги хулосалар шунчалик аниқ бўлади. Таҳлил жараёнини ахборот манбаллари билан таъминлашда бешта шаклдаги молиявий ҳисобот шаклларидан фойдаланилишини юқорида айтиб ўтган эдик. Шулардан бири – корхона баланси. Корхона баланси унинг муайян вақт оралиғидаги активларини (яъни, корхона нимага эгалик қилса, шуларни) ва мажбуриятларини (яъни, барча қарзларини) акс эттиради. Активлар ва мажбуриятлар ўртасидаги фарқ компаниянинг соф қийматини ташкил этади. Уни, шунингдек, ўз (хусусий) капитали деб ҳам атайдилар. Корпорацияларда соф қиймат акциядорлик капитали қиймати (ёки нетто-қиймат) деб аталади.
Мамлакатимиздаги Бухгалтерия ҳисоби миллий стандартлари (БҲМС), АҚШда эса қабул қилинган ва бухгалтерия ҳисоби бўйича халқаро стандартларни акс эттирадиган Бухгалтерия ҳисоби юритишнинг умумий принциплари ва қоидаларига (GAAP – generally accepted accounting principles) мувофиқ компания балансида акс этилган активлар, мажбуриятлар ва хусусий капитал қиймати ўзининг бошланғич қийматига (historical value) кўра баҳоланиши керак (яъни, дастлаб сотиб олинган нархи бўйича). Бу қоидалар Молиявий ҳисоб Станлартлари бўйича Кенгаш (АҚШ) (Financial Accounting Standard Board) томонидан вақти-вақти билан қайта кўриб чиқилади ва ўзгартиришлар киритилади. Акциялари АҚШ фонд биржасида расмий сотувга қўйилишини истаган ҳар қандай хорижий ва Америка компанияси ҳисоботларни мазкур бухгалтерия ҳисоби стандартлари асосида олиб бориши ва Қимматли қоғозлар ва биржалар бўйича комиссияга (SEC) молиявий ҳисобот тақдим этган ҳолда, ўз фаолияти юзасидан мунтазам ҳисобот бериши керак.
11.1-жадвалда (навбатдаги бетга қаранг) “XYZ” корпорациясининг турли даврлар, мисол учун, 20х0 йил охирига ва 20х1 йил охирига баланси келтирилган. Келинг, аввал 20х0 йил 31 декабр ҳолатига, яъни 20х1 йил бошига тузилган баланс (унинг соддалаштирилган шакли) ни кўриб чиқамиз.
Баланснинг биринчи қисмида фирма активлари, унинг жорий активларидан (айланма маблағлар, айланма активлар) бошлаб баланснинг қолган барча моддалари, яъни компаниянинг пул маблағлари ва баланснинг йил давомида пулга айлантириш мўлжалланган бошқа моддалари суммаси санаб ўтилган. Бизнинг мисолда компания пуллари (касса ва банк ҳисоб-китоб рақамидаги) ва қисқа муддатли (яъни, осон сотиладиган) қимматли қоғозлари 100,0 млн. сўмга баҳоланган (қийматига эга). Бошқа айланма активлар дебиторлик қарзлари 50,0 млн. сўмдан (яъни, “XYZ” маҳсулоти харидорлари корпора-цияга тўлаши керак бўлган маблағлар) ҳамда 150,0 млн. сўмлик товар-моддий бойликлардан иборат маблағлардан ташкил топган. Товар-моддий бойликлар захираси кўрсаткичи, ўз навбатида, хом ашё, тугатилмаган ишлаб чиқариш ва тайёр маҳсулотлар қиймати (баҳоси)ни ўз ичига олади.
11.1-жадвал