1-mavzu. Iqtisodiyot nazariyasi fanining predmeti va bilish usullari

6-rasm. Mahsulot qiymati tarkibi.
Foyda miqdoriga ta’sir koʻrsatuvchi ikkinchi omil – korxona oʻz 
mahsulotlarini sotuvchi narx darajasi boʻlib, bu oʻrinda mahsulot narxi, qiymati va tannarxi oʻrtasidagi 
nisbatning beshta asosiy holatini ajratib koʻrsatish mumkin (7-rasm). 
1 
Mirziyoev Sh.Sh. “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar 
faoliyatining kundalik qoidasi boʻlishi kerak” // Mamlakatimiz 2016-yilda ijtimoiy-iqtisodiy 
rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017-yilga moʻljallangan iqtisodiy dasturining eng muhim ustuvor 
yoʻnalishlariga bagʻishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma’ruzasi//Xalq soʻzi 
2017-yil 16-yanvar. N
5
N
4
Qiymat N
3
N
2
N
1 
7-rasm. Tovar qiymati va narxining nisbati
Rasmdan koʻrinadiki, birinchi holatda narx mahsulotlar 
tannarxidan past darajada 
oʻrnatilib (N
1 
daraja), buning natijasida ular zarariga sotilishi mumkin. Ikkinchi holatda narxning N
2 
darajada oʻrnatilishi mahsulotni sotishdan olingan pul tushumining korxona xarajatlariga teng kelishi, 
ya’ni ishlab chiqarishning faqat oʻzini-oʻzi qoplashi ta’minlanishi mumkin. Uchinchi holatdagi N
3 
narx 
darajasi tannarxdan yuqori, biroq qiymatdan past boʻlib, bunda korxona foydasi tovarda 
mujassamlashgan foyda miqdoridan kam boʻladi. Toʻrtinchi holatdagi N
4 
narx darajasi qiymat miqdoriga 
teng boʻlib, korxona tovarda mujassamlashgan barcha foydani oladi. Va nihoyat, beshinchi holatdagi N
5 
narx darajasini oʻrnatish korxonaga tovar qiymatidan koʻproq pul daromadi olish imkonini beradi. 
Korxona yalpi foydasining taqsimlanishi ham muhim ahamiyat kasb etadi (8-rasm). Rasmdan koʻrinadiki, 
eng avvalo yalpi foydadan boshqa iqtisodiy sub’ektlarga turli toʻlovlar amalga oshiriladi. Bu toʻlovlarga 
boshqalarning yer va binolaridan foydalanganlik uchun ijara haqi, qarzga olingan pul mablagʻlari uchun 
toʻlanadigan foizni kiritish mumkin. Bundan tashqari, korxonalar davlat va mahalliy hokimiyat organlari 
budjetiga soliqlar toʻlaydilar, turli hayriya va boshqa fondlarga mablagʻlar kiritadilar. Mablagʻlarning 
qolgan qismi korxona sof foydasini tashkil etadi. U korxonaning ishlab chiqarish va ijtimoiy ehtiyojlariga, 
Shuningdek jamgʻarish (ishlab chiqarishni kengaytirish)ga, atrof-muhit muhofazasi, xodimlarni tayyorlash 
va qayta tayyorlash va boshqa maqsadlarga sarflanadi.