1-mavzu. Iqtisodiyot nazariyasi fanining predmeti va bilish usullari

samaraning kamayib borishi qonuni
orqali izohlab beriladi. Unga koʻra, ma’lum davrdan boshlab 
korxonaning ishlab chiqarish quvvatlariga (masalan kapital yoki yerga) oʻzgaruvchi resurslar birligi 
(masalan, jonli mehnat)ni ketma-ket qoʻshib borish, har bir keyingi oʻzgaruvchi resurs birligi qiymatiga 
kamayib boruvchi qoʻshimcha mahsulot beradi. Bu yerda Shuni ta’kidlab oʻtish lozimki, samaraning 
kamayib borish qonuni, oʻzgaruvchi resurslarning barcha birligi (masalan barcha ishchilar) sifat jihatidan 
bir xil degan farazga asoslanadi. Ya’ni, har bir qoʻshimcha ravishda jalb qilingan ishchi bir xil aqliy 
layoqatga, bilimga, malakaga, harakat tezligi va shu kabilarga ega deb hisoblanadi. Demak, qoʻshilgan 
mahsulot keyingi jalb qilingan ishchi kam malakaga ega boʻlgani uchun emas, balki kapital (fondlar)ning 
mavjud miqdoriga nisbatan koʻp miqdorda ishchilarni band qilish sababli kamayib boradi. Bu yerda 
ishlab chiqarish omillari oʻrtasidagi nisbat, mutanosiblik buzilishi sodir boʻladi. Bundan koʻrinib turibdiki, 
samaraning pasayib borishi degan qonun tabiiy ravishda 
oʻzidan oʻzi emas, balki omillarning boshqasi oʻzgarmagani holda ayrimlarini koʻr-koʻrona koʻpaytirib, 
ular oʻrtasidagi mutanosiblik buzilganda sodir boʻladi. Qulay iqtisodiy muhit tufayli, ishlab chiqarish 
quvvatlarining toʻxtovsiz kengayib borishi natijasida korxona oʻrtacha umumiy (yalpi) xarajatlarida 
qanday oʻzgarish roʻy beradi? Dastlab qandaydir vaqt oraligʻida ishlab chiqarish quvvatlarining 
kengayishi oʻrtacha umumiy xarajatlarning pasayishi bilan birga boradi. Ammo oxir oqibatda koʻproq va 
yanada koʻproq quvvatlarni ishga tushirish oʻrtacha umumiy xarajatlarning oʻsishiga olib keladi. Bunday 
hollarni samaraning kamayib borish qonuni tushuntirib berolmaydi, chunki uning amal qilish 
shartsharoiti ishlab chiqarishda foydalanadigan resurslardan bittasi miqdorining oʻzgarmasligi 
hisoblanadi. Uzoq muddatli davrda barcha resurslar miqdori oʻzgaradi. Bundan tashqari biz tahlilda 
barcha resurslar narxini doimiy deb faraz qilamiz. Shu sababli uzoq muddatli davrda 
oʻrtacha xarajatlarning oʻzgarishi tamoyilini ishlab chiqarish miqyosi oʻsishining ijobiy va salbiy samarasi 
yordamida tushuntirish mumkin.