1-mavzu: Iqtisodiy tahlilning predmeti, asosiy vazifalari va tamoyillari. Reja

Iqtisodiy tahlil - bu iqtisodiy hodisa va jarayonlar mohiyatini anglash, tarkibiy qismlarga bo‘lishga asoslangan. Ulami ko‘p qirrali aloqa va bogTiqligini o‘rganishdir. Tahlil fanining paydo bo‘lishi har qanday yangi bilimlami paydo boTishiga sabab boTgan obyektiv sharoit va talablami vujudga kelishidir.
Birinchi navbatda - kompleks va tizimli tahlil bo’lgan amaliy talabning vujudga kelishi sababi, ishlab chiqaruvchi kuchlaming rivojlanishi, ishlab chiqarish munosabatlarining takomillashuvi, ishlab chiqarish ko’lamining kengayishidir. Bunday sharoitda rivojlanmagan oddiy korxonalarda qoTlanilib kelingan tahliliy hisob - kitoblar, faraz qilishlami qoTlanilishi rivojlangan katta korxonalar sharoitiga yetarli boTmay qolishi, korxona faoliyatini har tomonlama qamrab olgan kompleks iqtisodiy tahlilsiz murak- kab iqtisodiy jarayonlami boshqarish va optimal qarorlar qabul qilish mushkul boTib qoladi.
Tahlil fanining O‘zbekistonda yaratilish tarixini taxminan 5 bosqichga boTish mumkin (1.2-chizma).



1.2-chizma. 0‘zbekistonda «Iqtisodiy tahlil»fanining yaratilish davrlari .
Sobiq ittifoq olimlari ichida xo‘jalik faoliyatini tahlil qilish fani bo‘yicha O‘zbekistonlik olimlaming mavqei uzluksiz oshib bordi. Shu fanga bag‘ishlangan qator monografiyalar, o‘quv qo'llanmalari, risolalar va ilmiy maqolalar chop etila boshlandi.
Respublikamizda 60-70-yillarda tahlil fanining tashkil topishi va shakllanishida asosiy mavqeini samarqandlik olimlar egallaganini e’tirof etgan holda, 80-yillarga kelib poytaxtimiz Toshkent shahrida va respublikaning boshqa hududlarida ham tahlil fani sekin asta shakllandi va rivoj topa boshladi. Bu davrga kelib tahlil fanining rivojlanishiga mamlakatimiz iqtisodchi olimlari- dan R.Radjapov, A.S.Sotivoldiev, Yo.Abdullaev, O.Maxmudov, X.Shodiev, N.Xan, A.Shoalimov, A.T.Ibragimov, A.Usanov, A.K.Ibragimov, B.Hasanov va boshqalar katta hissa qo‘shdilar.
80-yillarda Respublikaning Samarqandda yaratilgan tahlil maktabi a’zolari ham o‘z an’analarini davom ettirib, yuqori va sermahsul ijod qildilar. Bu davrga kelib samarqandlik olimlardan I.T.Abdukarimov, M.Pardaev va A.A.Abdievlar hamkorlikda «Xo‘jalik faoliyatining tahlili»ga bag‘ishlangan to‘rt tomlik albom yaratdilar.
1984-yilda I.T.Abdukarimov tomonidan «Matlubot kooperat- siyasi xo‘jalik faoliyatini tahlil qilish» nomli darslik Moskvaning «Ekenomika» nashriyotida chop etildi. Bu darslik Ittifoqdagi barcha kooperativ institutlariga va «Buxgalteriya hisobi, nazorat va xo‘jalik faoliyatining tahlili» bo‘yicha mutaxassislik tayyorlay- digan barcha oliy o‘quv yurtlariga tavsiya qilindi. Bu darslikni keng jamoatchilik juda yaxshi kutib oldi. Natijada 1989-yilda ushbu darslik aynan ana shu nashriyotda qayta ishlangan va toTdirilgan variantida yangidan nashr qilingan.
1990-yillaming boshlariga kelib respublikamizda «Iqtisodiy tahlil» faniga oid dastlabki o‘zbek tilidagi adabiyotlar nashr etila boshlandi. Ayniqsa, bu davrga kelib buxgalteriya hisobidagi axborotlami avtomatlashtirish masalalariga keng e'tibor qaratildi. Shu yillari hisob, tahlil, statistika va reja maTumotlarini avtomatlashtirish bo‘yicha bir qancha adabiyotlami R.A.Abdul- layev, R.I.Abdukarimov, N.A.Ibrohimov, K.U.Urazov, М.В.АЬЬо- sovlar turli nashriyotlarda chop ettirib keldilar.
90-yillaming boshlariga kelib tahlil fanining rivojlanish sohasiga yangi-yangi iqtisodchi olimlar kirib kela boshladilar. Bunday iqtisodchi olimlardan A.T.Ibrohimov, B.A.Hasanov, A.Rizaqulov, O.Bobojonov, M.To‘laxo‘jaeva, N.Jo‘raev, OJumanov, M.Rahimov, A.Abduganiev, X.Musaevlar «Iqtisodiy tahlil»ning turli qirralariga bag‘ishlangan asarlar yarata boshladilar.
O‘zbekiston Respublikasining mustaqillik sari intilishi samar- qandlik olimlami o‘zbek tilida darslik yozishga da’vat etdi. Bunga rahbarlikni professor I.T.Abdukarimov o‘z qoTiga oldi va nihoyat 1989 yilda I.T.Abdukarimov, M.K.Pardaev, A.A.Abdiev va V.I.Abdukarimovlar tomonidan «Matbuot kooperatsiyasi xo‘jalik faoliyatini tahlil qilish» mavzusida birinchi marta o‘zbek tilida darslik vujudga keldi. U Toshkentdagi «O‘qituvchi» nashriyotida chop etildi. Bu darslikdagi ko‘p iqtisodiy atamalar o‘zbek tilida yozildi. Ammo maxsus fanlami faqat rus tilida o‘qib yurgan talabalar va o‘z ishini ms tilida yuritadigan mutaxassislar uchun o'zbek tilidagi atamalami tushunish ancha qiyin kechdi. Shu sababli bu qiyinchilikni osonlashtirish maqsadida samarqandlik olimlar «Savdoga oid iqtisodiy atamalaming ruscha-o‘zbekcha lug‘ati»ni ishlab chiqdi va 1990-yilda Samarqand kooperativ institutida va 1992-yilda Toshkentda, «O‘qituvchi» nashriyotida chop etishga muvaffaq bo‘ldilar.
Ushbu kitoblar, maqolalar to‘plami va risolalar bozor iqtisodiyotining shakllanayotgan sharoitida tahlil fanini ilmiy va amaliy jihatdan takomillashuvi uchun nazariy asos bo‘lib xizmat qilishi muqarrar.
Ma’lumki, O‘zbekistonda uzoq yillar mobaynida oliy va o‘rta maxsus o‘quv yurtlarida tahlil fani asosan markaziy shaharlardagi (Moskva, Leningrad, Kiev) olimlar tomonidan tayyorlangan dars- liklar asosida o‘qitilib kelindi. Ammo bunda o‘zimizga xos xususiyatlar aks ettirilmagan edi. Bu esa 60-yillarga kelib o'zbekistonlik olimlami ham bu fan sohasida ijod qilishga da’vat etdi.
Markazdan chiqadigan darsliklarga muallif sifatida taklif qilina- digan bo‘lindi. Jumladan, 1966-yilda Moskvaning «Ekonomika» nashriyotida chop etilgan «Matlubot kooperatsiyasi korxonalar xo‘ja- lik faoliyatining tahlili» nomli darslikning mualliflari novosibirsklik L.A.Falkovichlar bilan birgalikda samarqandlik olim I.N.Toporovskiy ham taklif qilingan edi. Bu darslikda respublikamizning ba’zi xususiyatlari bnrinchi marta o‘z ifodasini topdi.
Shu fan bo‘yicha 1970-yilda I.T.Abdukarimov, B.A.Zalesskiy va N.Toporovskiy tomonidan Moskvaning «Ekonomika» nashriyotida «Matlubot kooperatsiyasi korxona va tashkilotlari xo'jalik faoliyatini tahlil qilish bo‘yicha masalalar to‘plami»-o‘quv qo‘llanmasi birinchi marta chop etildi. Bu o‘zbekistonlik olimlaming katta ishonchga sazovor bo‘lganligi va ulaming tan olinganligidan dalolat edi.
Sobiq ittifoq olimlari ichida xo‘jalik faoliyatini tahlil qilish fani bo‘yicha o‘zbekistonlik olimlaming mavqei uzluksiz oshib bordi. Shu fanga bag'ishlangan qator monografiyalar, o‘quv qo‘l- lanmalari, risolalar va ilmiy maqolalar chop etila boshlandi. 1968- yilda I.T.Abdukarimov tomonidan «Kooperativ savdoda muomala xarajatlari tahlili» Moskvaning «Ekonomika» nashriyotida, 1971- yilda «Kooperativ savdoda chakana tovar oboroti tahlili» o‘quv qo‘llanmasi Moskva kooperativ instituti nashriyotida, 1973-yilda “Kooperativ savdoda foyda va rentabellik” nomli monografiyasi «Ekonomika» nashriyotida chop etildi. Muallifning bu asarlari sobiq ittifoq olimlari tomonidan yuksak baholanadilar.
Shunday qilib 1970-yillarda Samarqandda prof. l.T.Abdukarimov rahbarligida tahlil maktabi tarkib topdi. Natijada Samarqand kooperativ instituti bazasida shu fanning ravnaqiga, uning nazariy va amaliy muammolariga bag‘ishlangan bir qancha ilmiy-amaliy konferensiyalar o‘tkazildi.
1970-yillaming ikkinchi yarmiga kelib tahlilchilar safi 0‘zbekiston miqyosida tanila boshlandi va kengaydi. Bu fan bo‘yicha o‘zbek tilida darsliklar paydo bo‘la boshladi. 1973-yilda «O‘qituvchi» nashriyotida N.A.Xan tomonidan tayyorlangan «Qishloq xo‘jalik korxonalari xo‘jalik faoliyatining analizi» nomli oliy o‘quv yurtlari uchun darslik chop etildi. 1979-yilda O.Mahmudovning «Qishloq xo‘jalik korxonalarining xo‘jalik faoliyatini analiz qilish» nomli o‘rta maxsus o‘quv yurtlariga moTjallangan o‘quv qoTlanmasi ham o‘zbek tilida chop etildi. Bu darslik va o‘quv qoTlanmalar respublikamizda iqtisodiy tahlilning taraqqiyoti va istiqboli uchun qo‘yilgan ilk qadamlar edi.
Ammo respublikamizda qishloq xo'jalik institutlaridan tashqari barcha oliy va o‘rta maxsus o‘quv yurtlarda maxsus fanlar, jumladan, iqtisodiy tahlil fani ham rus tilida o‘rganilar edi. Shu tufayli qishloq xo‘jaligidan tashqari sohalarda barcha asarlar rus tilida tayyorlandi va chop etildi. 1973-yilda prof. LTAbdukarimov va dots. M.K.Pardaevlar tomonidan «Kooperativ savdoda mehnat ko‘rsatkichlari tahlili» nomli kitobi Moskvaning «Ekonomika» nashriyotida chop etildi. Bu bilan o‘zbekistonlik olimlar tematik tahlil rivojlanishiga yana bir qutlug¹ qadam qo‘ydi,
1980-yillar O‘zbekistonlik olimlar uchun juda sermahsul davr bo‘ldi. I.T.Abdukarimov, M.Q.Pardaev va A.A.Abdievlar hamkorligida Xo‘jalik faoliyatining tahliliga bag‘ishlangan to‘rt tomlik albom yaratildi. Bu albomning birinchi qismi «Iqtisodiy tahlilning nazariy asoslariwga bag‘ishlangan. Ushbu albomning ikkinchi tomi «Kooperativ savdoda iqtisodiy tahlil» nomi bilan ataladi. Bunda kooperativ savdo korxonalari xo‘jalik faoliyati batafsil tahlil qilingan. Ammo matlubot kooperatsiyasi ko‘p tarmoqli soha. Shu tufayli albomning 3-tomi «Matlubot kooperatsiyasi alohida tarmoqlari xo‘jalik faoliyatining tahlili» mavzusiga bag‘ishlangan. Albomning bir tomi matlubot kooperatsiyasi tashkilotlarida barcha tarmoqlardan hisobot qabul qilingandan keyingi o‘tkaziladigan tahlil usullarini o‘z ichiga olgan. Bu «Moliyaviy holatining tahliii» deb nomlangan va bunda barcha soha bo‘yicha moliyaviy holatning qanday ahvolda ekanligi to‘g‘risida xulosa qilishga bag‘ishlangan. Ushbu tahlil usullari ham aniq chizmalar orqali yoritilgan.
1984-yilda I.T.Abdukarimov tomonidan «Matlubot kooperatsiyasi xo‘jalik faoliyatini tahlil qilish» nomli darslik Moskvaning «Ekonomika» nashriyotida chop etildi. Bu darslik Ittifoqdagi barcha kooperativ institutlarga va «Buxgalteriya uchyoti, nazorat va xo‘jalik faoliyatining tahlili» bo‘yicha mutaxassislik tayyorlay- digan barcha oliy o‘quv yurtlariga tavsiya qilindi. Bu darslikni keng jamoatchilik juda yaxshi kutib oldi. Natijada 1989-yil yilda ushbu darslik aynan ana shu nashriyotda qayta ishlangan va to‘ldirilgan variantida yangidan nashr qilindi.
O‘zbekistonlik olimlar tahlilning yangi shakli - kompleks tahlil usullarini ishlab chiqishga kirishdi. Natijada 1983-yiida prof. I.T.Abdukarimov tahririda M.Q.Pardaev va Yu.S.Sattarovlar tomonidan tayyorlangan «Chakana savdoda mehnat samaradorligini kompleks baholash» bo'yicha uslubiy tavsiya yuzaga keldi. Bu tavsiya O‘zbekbirlashuv boshqaruvi tomonidan amaliyotga tadbiq qilish uchun qabul qilindi. Kompleks tahlil bo‘yicha olimlaming maqolalari ittifoqda chiqadigan jumallarda chop etilishi ulaming nufuzini yanada oshiradi. Natijada 1986-yilda o‘tkazilgan. Butunittifoq ihniy-amaliy anjumanining asosiy mavzusi ana shu muammoga qaratildi. Ilmiy-amaliy tavsiya sifatida 1986-yilda chop etilgan I.T.Abdukarimov, M.Q.Pardaev, V.I.Abdukarimov, V.N.Abramovalaming «Matlubot kooperatsiyasida sotsial-iqtisodiy samaradorlikni aniqlash usuli» risolasi qabul qilindi. Bunda mualliflar samaradorlikni kompleks tahlil qilish va baholash masalalarini ko‘tarib chiqdi.
Xo‘jalik faoliyatini kompleks baholash borasida ilmiy izlanishlar davom etadi. Endi bir tarmoqda emas, balki ko‘p tarmoqda qanday usul bilan kompleks baholash mumkinligi ustida ilmiy tadqiqot ishlari olib borildi va nihoyat 1990-yilda V.l.Abdukarimov tomonidan «Axborotlami avtotmatlashtirilgan tizimi sharoitida ko‘ptarmoqli matlubot kooperatsiyasi samarador- ligini kompleks baholash masalalari» nomli monografiya Toshkentdagi «Mehnat» nashriyotida bosmadan chiqdi.
1990-yillarga kelib axborotlami avtomatlashtirish masalalariga keng to‘xtaldi. Shu yillari hisob, tahlil, statistika va rejalar axborotlarini avtomatlashtirish bo‘yicha bir qancha adabiyotlami R.A.Abdullaev, V.LAbdukarimov, N.A.Ibrohimov, K.U.Urazov, M.B.Abbosovlar turli nashriyotlarda chop ettirdi.
O‘zbekiston Respublikasining mustaqillik sari intilishi O‘zbekistonlik olimlami o‘zbek tilida darslik yozishga da’vat etdi. Bunga rahbarlikni yana proffesor I.T.Abdukarimov o‘z qo‘liga oldi va nihoyat 1989-yilda I.T.Abdukarimov, M.K.Pardaev, A.A.Abdiev va V.I.Abdukarimovlar tomonidan «Matlubot kooperatsiyasi xo‘jalik faoliyatini tahlil qilish» mavzusida birinchi marta o‘zbek tilida darslik vujudga keldi. U Toshkentdagi «O‘qituvchi» nashriyotida chop etildi. Bu darslikdagi ko‘p iqtisodiy atamalar o‘zbek tilida yozildi. Ammo maxsus fanlami faqat ms tilida o‘qib yurgan talabalar va o‘z ishini ms tilida yuritadigan mutaxassislar uchun o‘zbek tilidagi atamalami tushunish ancha qiyin kechdi. Shu sababli bu qiyinchilikni osonlashtirish maqsadida olimlar «Savdoga oid iqtisodiy atamalarning ruscha-o'zbekcha lug‘atini» ishlab chiqdi va 1990-yilda Samarqand kooperativ institutida va 1992-yilda Toshkentning «O‘qituvchi» nashriyotida chop etishga muvaffaq bo’ldilar"
Tahlilning umumiy masalalari bilan birgalikda uning alohida sohasi bo‘yicha ishlar qilindi. Jumladan, prof. D.Q.Kudbiev savdoda asosiy fondlardan samarali foydalanish tahlili muammolari, prof. X.A.Shodiev esa tayyorlov savdo sohasida intensivlik va samaradorlikni aniqlash hamda tahlil qilish muammolari bo‘yicha ancha ishlar qildilar. Savdo korxonalarida aylanma mablag‘lar tahlili bo'yicha bir qancha uslubiy tavsiyalar bilan A.Sh.Sattorov, matlubot kooperatsiyasining ishlab chiqarish korxonalarida asosiy va aylanma mablag’lar tahlili bo‘yicha U.X.Xudoyberdievlar ham samarali ijod qilmoqdalar. Tahlil nazariyasi va usullarini takomillashtirishda Yo.Abdullaevning hissasi sezilarli bo‘ldi.
1981-yilda D.K.Kudbiev «Savdoda asosiy fondlardan samarali foydalanish tahlili» kitobini, 1990-yilda «Kooperativ savdoda asosiy fondlardan foydalanish tahlilining muammolari», 1989-yilda «Kooperativ chakana savdoda asosiy fondlar samaradorligini kompleks baholash va tahlil qilish» kabi monografiya va o‘quv qoTlanmalari chop etishga muvoffaq bo’ldi.
So‘nggi paytlarda iqtisodiy taraqqiyotda samaradorlik va intensivlik ko‘rsatkichlari muhim ahamiyat kasb etdi. Buni inobat- ga olib 1990-yilda M.Q.Pardaev va Z.N.Qurbonovlar hamkorligida «O‘qituvchi», nashriyotida «Kooperativ savdoda samaradorlik va inteksivlik ko‘rsatkichlari tahlil» mavzusida monografiyasi. M.K.Pardayev va Sh.U.Haydarov hamkorligida «Kooperativ savdo korxona va tashkilotlaming moliyaviy ahvolini tahlil qilish» mavzusidagi o‘quv qo’llanmalar chop etildi. Bu sohaning rivojlanishiga X.A.Shodiyev ham o‘zining salmoqli hissasini qo‘shdi.
O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgach, o‘ziga xos va mos bozor iqtisodiyotiga asoslangan taraqqiyot yo’lini tanlab oldi. Bu esa olimlardan bozor iqtisodiyotiga oid adabiyotlami yaratish vazifasini talab qildi. 1991-yilda I.T.Abdukarimov, M.K.Pardayev va Sh.U.Haydarovlar hamkorlikda «Yangi xo‘jalik yuritish sharoitida kooperativ savdoda daromadlar tahlili» risolasini chop etdi. 1993-yilda Z.N.Qurbonovning «Bozor iqtisodiyoti sharoitida savdoda buxgalteriya uchyoti va iqtisodiy tahlil» monografiyasi «O‘qituvchi» nashriyotida chop etildi. Shu yili «Zarafshon» nashriyotida muallifning «Savdoda intensivlik: mohiyati, ko‘rsatkichlari va ulaming oshirish yo‘llari» mavzusidagi kitoblari chop etildi. Olimlar 1994-1999-yillarda tahlil fanining bozor iqtisodiyoti sharoitidagi muammolariga bag‘ishlangan bir qancha to‘plam va risolalar chop etishga muvaffaq bo‘ldilar. Ushbu kitoblar, maqolalar to‘plami va risolalar bozor iqtisodiyotining shakllanayotgan sharoitida tahlil fanini ilmiy va amaliy jihatdan takomillashuvi uchun nazariy asos bo‘lib xizmat qilishi muqarrar.
1995-1999-yillarda O‘zbekistonda «Iqtisodiy tahlil» fanining asosiy sohasi bo‘lgan moliyaviy tahlilga bag‘ishlangan bir qancha adabiyotlar chop etildi. Bular jumlasiga M.Q.Pardaevning «Moliyaviy tahlil metodologiyasi», A.Ibrohimovning «Moliyaviy tahlil» (T.: Mehnat, 1995) I.T.Abdukarimovning «Moliyaviy hisobotni o‘qish va tahlil qilish yo‘llari» (T.: «Iqtisodiyot va huquq dunyosi» nashr uyi, 1998, ikkinchi nashri 1999-yilda), I.O.Voljin va V.V.Ergashboevlaming «Moliyaviy tahlil» (T.: Iqtisodiyot va huquq dunyosi» nashr uyi, 1998), M. Q.Pardaev va BUsroilovlaming «Moliyaviy tahlil» (T.: «Iqtisodiyot va huquq dunyosi» nashr uyi, 1999) kabi kitoblami kiritish mumkin.
Xulosa qilib aytish mumkinki, respublikamizda iqtisodiy tahlil fanining ravnaqi o‘ziga xos tarixga ega. Bu fan borasida tegishli maktab shakllangan. Biroq, bu fanning ravnaqi, uning kelajagi oldinda. Bizning respublikamizda savdo va qishloq xo‘jaligi sohalari bo‘yicha har holda darsliklar yaratilgan, ancha ishdar qilingan. Arnrno xalq xo‘jaliginiing muhim tarmoqlaridan bo‘lgan sanoat, qurilish, transport, xizmat sohasidagi korxonalar xo‘jalik faoliyatini tahlil qilish bo‘yicha hali ancha ishlar qilishi lozim. Bu sohalar bo‘yicha hali darsliklar va tegishli adabiyotlar deyarli yaralatihnagan. Bu respublikamizning ravnaqi uchun, uning kelajakdagi taraqqiyoti uchun keng yo‘l ochib berishiga to‘sqinlik qilishi muqarrar, chunki sanoat va boshqa iqtisodiyotning taraqqiyoti o‘zimizga xos bo‘lmog‘i lozim. Bu esa ushbu sohalar bo'yicha o‘zimizga xos iqtisodiy tahlil usullarini ishlab chiqishni taqozo qiladi.
Ushbu tadbirlaming amalga oshishi mustaqil davlatimizning mustaqil fani - xo‘jalik faoliyati tahlilining vujudga kelishi va rivojlanishi uchun asos bo‘ladi. Bu fanning kelajakda ahamiyati keskin oshadi, chunki, bozor iqtisodiyoti sharoitida har xil korxonalaming xo‘jalik faoliyatini chuqur o‘rganishni, tahlil qilishni taqozo etadi.
O‘zbekiston Resrublikasi mustaqillikka erishgach o‘ziga xos va mos bozor iqtisodiyotiga asoslangan taraqqiyot yo‘lini tanlab oldi. Bu esa iqtisodchi olimlardan bozor iqtisodiyotiga oid adabiyotlami yaratish vazifasini talab qiladi.
Mustaqillik yillarida respublikamizda «Iqtisodiy tahlil»ga oid bir necha o‘nlab darsliklar, o‘quv qo‘llanmalar, monografiyalar va ilmiy maqolalar chop ettirildi. Mustaqillik yillari tahlil fanining yuksak rivojlanish davri bo‘lib qoldi. Mustaqillik yillarida oliy ta’lim standartlari hamda o‘rta maxsus kasb-hunar ta’limining davlat standartlariga asosan «Iqtisodiy tahlil» fanining yangi o‘quv dasturlari yaratildi.