1-мавзу: Ижтимоий сиёсатнинг объекти ва предмети Режа: Ижтимоий сиёсатнинг объекти ва предмети, ривожланиш

 
4. Ижтимоий адолат. Самарадорлик ва танлов 
Ижтимоий сиёсатни амалга оширишда жамиятнинг турли аҳоли 
ижтимоий гуруҳларининг бир хил баҳоланиши ижтимоий тенгликни 
англатади. Амалиётда ушбу вазият ижтимоий хизматлардан фойдаланиш 
ҳуқуқлари, ижтимоий қарорларни қабул қилиш жараёнида қатнашиш ҳуқуқи, 
ижтимоий таъминот муассалари томонидан бериладиган ижтимоий 
трансфертларни (ногиронлик нафақаси, стипендия, ишсизлик нафақаси, 
пенсия ва бошқалар) олиш каби ҳуқуқларга эгалик қилишда намоён бўлади. 
Шуни айтиб отиш керакки даромат тенглиги Жинни индекси тамонадан 
ўлчанади. 
Ижтимоий тенгликни жамиятда амал қилишида маълум бир меъёрларни 
ўрнатиш зарур бўлади. Неоклассик назарияга асосан кишилар ўз 
манфаатларини юқори қўйган ҳолда ижтимоий нафақа олиш имкони бўлган 
вазиятда меҳнат қилишдан бош тортишлари ва ишсизлик нафақаси каби 
бошқа турдаги нафақалар олишлари мумкин.
7
Бу эса ўз навбатида ижтимоий 
таъминот тизимида ва жамиятда ижтимоий муаммоларни келиб чиқишига 
сабаб бўлади. Бу эса ўз навбатида аҳоли минталитети ва маданиятига боғлиқ 
ҳолдир. 
Ҳуқуқ – бу моҳиятан юридик тушунча бўлиб, индивидуал даволарни 
легитимлигини англатади. Ижтимоий сиёсатда мазкур тушунча ижтимоий 
трансферт олиш ва ижтимоий хизматлардан фойдаланиш давлат томонидан 
қонуний кафолатланганлиги билан биргаликда фуқароларга мазкур ҳуқуқлар 
берилганлигида ўз аксини топади. Ижтимоий ҳуқуқларнинг қуйидаги 
турлари мавжуд:
8
- меҳнат (суғурта) стажи мобайнида ижтимоий суғурта фондларига 
тўланган бадаллар ҳисобидан ижтимоий нафақа олиш ҳуқуқи. Ушбу усул 
амалиётда юқори самарадорликка эга бўлган усуллардан ҳисобланади; 
- турли ижтимоий аҳоли гуруҳларини қўллаб-қувватлаш. Ушбу ҳуқуқ ёш 
бола, ногирон, турли оғир касалликлар билан оғриган кишилар ва қарилар 
парвариши билан бандларга нисбатан қўлланилади. Ушбу хизматдан 
фойдаланиш кўп ҳолларда ёш ва жинс билан боғлиқ бўлади. Бундан ташқари 
таълим олиш, тиббиёт хизматларидан фойдаланиш каби хизматлар ҳам 
мазкур гуруҳга киради. 
Ижтимоий адолат ҳар бир кишининг жамиятдаги ўзининг статусидан 
келиб чиққан ҳолда тегишли тарзда фаровонлик даражасига эгалик қилишида 
намоён бўлади. Ижтимоий адолат тенглик ва ҳуқуқ доирасида амалга 
7
“Social Policy”. P. 26-27. 
8
“Social Policy”. P. 27-29. 

---

оширилиши зарур. Бу эса ҳар бир шахснинг тегишли ижтимоий 
хизматлардан фойдаланиши мумкинлиги ёки ижтимоий таъминотдан 
фойдаланиш ҳуқуқини қўлга киритишида намоён бўлади. Тенглик, ҳуқуқ ва 
ижтимоий адолат ижтимоий сиёсатнинг асосини ташкил қилади.
9
Иқтисодий таҳлил жараёнини амалга оширишда чекланган ресурслар 
омилини эътиборга олиш муҳим аҳамиятга эга. Шунинг учун ҳам ҳеч ким 
истаганларининг барига эгалик қила олмайди. Дефицит (ресурслар 
чекланганлиги) омили билан тўқнаш келинганда кишилар танловни амалга 
оширишга мажбур бўладилар. Бунда кишининг ҳоҳиш-истагидан келиб 
чиққан ҳолда у эгалик қилишни истаган нарсалари ўртасида танловни амалга 
оширади. Мазкур жараён инсон маблағ, вақт ва шунга ўхшаш бошқа 
омилларни эътиборга олган ҳолда товар ёки хизматлар таркибидан қайси 
бирини кўпроқ ёки камроқ истеъмол қилишини танлайди. Иқтисодчилар 
танлов жараёнини амалга оширишда танланган товар ёки хизматнинг 
инсонга фойдалилик коэффициенти (қайтими) танловни рағбатлантиришини 
таъкидлайдилар.
10
Иқтисодиётда самарадорлик муҳим аҳамият касб этадиган категория 
сифатида қаралади. Мамлакатда қанча миқдорда товар ва хизматларни ишлаб 
чиқариш керак бўлади деган саволга жавоб топишда уларнинг жамиятга қай 
даражада фойдалилигини, жумладан унинг самарасини эътиборга олиш зарур 
бўлади. Жамият томонидан ишлаб чиқаришга ажратилган ресурслар ҳажми 
ва унинг (тайёр маҳсулот, товар ва хизматлар) қиймати (нархи) қониқарли 
деб баҳоланса, иқтисодчилар ушбу ҳолатни ишлаб чиқаришнинг самарали 
даражаси деб белгилайдилар. Ушбу товар ва хизматларни ишлаб чиқаришга 
ресурсларни йўналтириш самарали ҳисобланади. 
Самарадорликни ҳисоблашда истеъмол афзаллигини инобатга олиш 
зарур. Масалан, қорни оч одамнинг биринчи овқатланиш жараёнини 
оладиган бўлсак. Бунда унинг биринчи қошиқдан оладиган афзаллиги юқори 
даражада бўлади. Кейинги қошиқларда эса кишининг қорни тўйгани сари 
унинг афзаллиги мутаносиб равишда камайиб боради. Ушбу таҳлил 
жараёнини мамлакат миқёсида амалга оширилганда маълум бир товар ёки 
хизматнинг истемолчи учун қай даражада афзаллигини ҳисоблаш керак 
бўлади. Бошқача қилиб айтганда мазкур жараён иқтисодчи олим Энгель 
томонидан “Чекли нафлиликни камайиб бориши” қонунида ўз ифодасини 
топган.
11
Танлов иқтисодчилар томонидан ҳал этувчи омил сифатида қараладиган 
механизм ҳисобланади. танловни амалга ошириш орқали инсонлар товар ёки 
хизматга баҳо берадилар. Товар ёки хизматга берилган баҳо орқали уларни 
қай даражада ишлаб чиқарилиши аниқлаб олинади. Танлов кўп ҳолларда 
рақобат билан боғлиқ бўлади: рақобат истеъмолчиларнинг танловни амалга 
оширишига ўз таъсирини кўрсатувчи ҳисобланади.
9
“Social Policy”. P. 30-31. 
10
“Social Policy”. P. 45. 
11
“Social Policy”. P. 41-46. 

---

Оила кенг ёки тор даражада жамиятдаги ресурсларни авлодлар, 
жумладан эркаклар ва аёллар орасидаги тақсимот тизимида муҳим аҳамият 
касб этади.