1-мавзу: «иионинг жамо¬ат тартибини саќлаш ва жамоат хавфсизлигини таъмин¬лаш фаолияти¬ни бош¬ќариш» ўќув курси¬нинг пред¬мети, вазифаси ва тузилиши

мониторинг маълумоти 
– фавқулодда вазиятларга олиб келади-
ган хавфли табиий-техноген жараёнлар ва ҳодисаларни мунтазам ёки 
тезкор назорат қилиш ва кузатиш натижасида олинган маълумот тури; 
фавқулодда вазиятларни прогнозлаш 
– фавқулодда вазият юз 
бериши мумкинлиги сабабларини, унинг ўтмишдаги ва ҳозирдаги 
манбаларини таҳлил қилиш асосида унинг содир бўлиши ва ривож-
ланиши эҳтимолини олдиндан акс эттириш; 
прогноз маълумоти 
– фавқулодда вазиятларга олиб келадиган 
хавфли табиий-техноген жараёнлар ва ҳодисаларнинг юзага келиши 
ва ривожланиши эҳтимолини акс эттирувчи маълумот тури; 
географик ахборот тизими 
– географик объектлар тўғрисидаги 
маълумотларни тўплаш, қайта ишлаш, таҳлил қилиш, моделлашти-
риш ва акс эттириш, шунингдек рақамли картографик, ўхшаш ва 
матнли ахборотдан фойдаланган ҳолда умумдавлат (тармоқлараро) 
ёки тармоқ аҳамиятига молик ахборот ва ҳисоб-китоб вазифаларини 
ҳал этиш учун мўлжалланган автомат-лаштирилган тизим; 
фавқулодда вазият манбаи 
– фавқулодда вазият юз берган ёки 
юзага келиши мумкин бўлган хавфли табиий ҳодиса, авария ёки 
хавфли техноген ҳодиса, одамларнинг, қишлоқ хўжалиги ҳайвонлари 
ва ўсимликлари-нинг кенг тарқалган инфекцион (юқумли) касаллик-
лари, шунингдек ҳозирги зарба воситалари ишлатилиши натижаси; 
потенциал хавфли объект 
– фавқулодда вазият манбаи юзага 
келиши реал хавфини туғдирувчи радиоактив, ёнғин-портлаш хавфи, 
хавфли кимёвий ва биологик моддалар ишлатиладиган, ишлаб чиқари-
ладиган, қайта ишланадиган, сақланадиган ва ташиладиган объект; 
фавқулодда вазият юзага келиш хавфи 
– фавқулодда вазият 
манбаининг тегишли хавф кўрсаткичлари билан белгиланадиган юза-
га келиш эҳтимоли ёки такрорланиш тезлиги; 
хавфга баҳо бериш 
– хавфни ва унинг эҳтимоли бўлган манба-
ларини идентификациялаш, уларнинг юзага келиш механизмини 
тадқиқ қилиш, идентификация қилинган хавфли ҳодисалар юзага 
келиш эҳтимолига ва уларнинг оқибатларига баҳо бериш.
 
Фавқулодда вазиятлар ижтимоий, табиий, техноген ва экологик 
хусусиятга эга бўлган ҳодисалар туфайли келиб чиқиши мумкин. 
Ижтимоий хусусиятга эга бўлган ҳодисалар
ни криминал ва 
нокриминал хусусиятга эга бўлган ҳодисаларга ажратиш расм бўлган. 

---

418 
Криминал ҳодисаларга оммавий тартибсизликлар, давлат объектлари 
ва бошқа муҳим объектларни босиб олиш, транспорт алоқаларини 
чеклаш, жиноятчиларнинг озодликдан маҳрум этиш жойларидан ва 
қўриқлаб борилаётган вазиятда гуруҳ бўлиб ҳамда қурол билан 
қочиши, одамларни гаровга олиш, ҳаво кемасини, сув транспорти ва 
темир йўлнинг ҳаракатдаги таркибини эгаллаб олиш ва олиб қочиш, 
террорчилик ҳаракатлари ва бошқалар киради.
Нокриминал ҳодисаларга ҳаво ва темир йўл транспортидаги, 
автотранспорт воситалари билан содир этилган катта авариялар, катта 
иморат ва биноларнинг қулаши каби ҳодисалар киради. 
Экологик хусусиятга эга бўлган ҳодисалар
га қуруқлик (тупроқ, ер 
ости, ландшафт), Ер атмосфераси, гидросфераси, биосфераси ҳолати 
ва хоссаларининг хавфли даражада ўзгариши киради. Улар экологик 
офат – атроф табиий муҳитнинг, аҳоли соғлиғининг жиддий ёмонла-
шуви, табиий мувозанатнинг бузилиши, табиий экологик тизимлар-
нинг барбод бўлиши, наботот ва ҳайвонот дунёсига путур етишига 
олиб келган қайтарилмас чуқур ўзгаришларини келтириб чиқариши 
мумкин.
Табиий хусусиятга эга бўлган ҳодисалар
га геологик, гидрологик, 
биологик ва метеорологик сабабларга кўра келиб чиққан ҳодисалар 
киради. Ўзбекистон Республикасида улардан зилзилалар, сув тошқин-
лари, ўпирилиш ва кўчкилар, бўронлар ва қуюнлар, қор уюмлари ва 
кўчкилари, селлар, табиий ёнғинлар, қурғоқчилик, шунингдек ўта 
хавфли оммавий эпидемия, эпизоотия ва эпифитотиялар энг катта 
хавф туғдиради
1
.
Табиий фавқулодда вазиятлар
– табиат кучлари сабабли келиб 
чиқадиган ҳамда одамлар хоҳиши ва фаолиятига боғлиқ бўлмаган, 
инсон ва у яшайдиган муҳит учун хавфли бўлган ҳодисаларнинг юза-
га келиши.
Табиий фавқулодда вазиятларга қуйидагилар киради: зилзила, 
сув тошқини, сел келиши, қор кўчиши, эпидемия, эпизоотия, эпифито-
тия ва бошқалар. 
1