1-mavzu: Harbiy etikaning maqsad va vazifalari

1-mavzu: Harbiy etikaning maqsad va vazifalari
Reja:
1. Harbiy etika tushunchasi
2. Ofitserning kasbiy etikasi

Tayanch iboralar: Etika, ofitser, kasbiy etika, armiya, harbiy xizmatchi.

Etika deganda keng ma’noda ahloq haqidagi fan tushuniladi. Shu bilan birga u haqida turli guruh kishilari hulq-atvorning aniq kodeksi deb ham gapiradilar. Shunday tushunchaning ikki xil izoxi etikaning kasbiy meyoriy aniqlanishi va ifodalanishi zarur bo’lgan ma’naviy xaqiqatni o’zi bilan oqlanadi. Fan sifatida etika o’z mavzusi ahloq-odob tarixini ko’rib chiqadi, chunki u o’z ichiga tarixiy jixatni ham oladi. Jamiyatda ahloq insoniy munosabatni o’ziga xos tartibga soluvchisi vazifasini bajargani uchun etika faniga kiradi. Chunonchi, etikaning mavzusi bo’lib barcha ko’rinishlardagi ahloq hisoblanadi. Etika xaqiqatdan tizimlashtirilgan, umumlashtirilgan ko’rinishdagi odob-ahloq holatlarni aks etuvchi ahloq nazariyasidir.
Inson o’z xayotiga "mangu" falsafiy harakterga bir qancha muammolarga duch keladi. O’zini mehnat jarayonida, ijtimoiy faoliyatida ko’rsatgan har bir yangi avlod oldida ko’p yillar ilgari " men kimman", hayot mazmuni nimada?, inson baxti nimada?, yaxshilik va yomonlik nima? degan savollar turadi. Har bir tarixiy davrdagi javoblar kishilar ijtimoiy etukligi, sinfiy o’rni, ijtimoiy muhitga ko’ra turli bo’ladi. Bugungi kunda, mana shunday "mangu" savollarga o’z sohasida ilmiy jihatdan etika javob beradi. O’z faniga tadbiq qilgan holda u kishilar ma’naviy ongining rivojlanishi ularning ijtimoiy turmushi bilan aniqlanishi ko’rsatib, falsafaning asosiy savolini amalda ham qiladi. Etikaning eng muhim masalalaridan biri shundadir. Ahloqiy holatlar turli xil ijtimoiy xayot sohalarida keng kirib borishi bilan tavsiflanadi. Ahloqqa befarq bo’lgan sohalar bo’lmasa kerak.
Etika tarbiyaviy ahamiyatga ega. Bu shu bilan bog’likni etika nazariyasini idrok qilishni asosiy masalalari shaxsiy va ijtimoiy o’rtasidagi munosabat, ma’naviy anglash harakteri, ahloqiy munosabatlar va rivojlanish yullari. "Ahloqiy munosabatlar" mexanizmini o’rganib, oliyjanob odatlar dunyoqarashi, ahloqiy odob ideali shakllanishi yo’llari va usullarni ochib beradi.
Avvalambor, zamonaviy bosqich va shaxs o’rtasidagi yanada yuksak etuklik darajasini ifodalaydi. Bunda yangi ma’naviy kadriyatlar yuzaga kelishi va rivojlanishi shartlovchi ahloqiy progressining asosiy tendensiyasi, kelgusi ahloqiy munosabatlarning takomillashuvi, vaqt bilan "eskirgan" barcha yot narsani qat’iy tashlab yuborishlar namoyon bo’ladi.
Nihoyat, rivojlangan jamiyatda ahloqiy taraqqiyotga kishilarni ahloqiy rivojlantirish orqali boshqarish darajasini uzluksiz oshirish va usullarni takomillashtirishga xos.
Barcha bu ahloqiy taraqqiyoti xozirgi bosqichi xususiyatlari etika bilan ta’riflanadigan printsiplarda aks etadi. Etika turli ahloq sohalarini ko’rib chiqadi. Shunga ko’ra etika bir qator jihatlarni ajratish mumkin. Jangovor vaziyatda jangchilarni Vatanni qurol bilan himoya qilishga tayyorlash jarayonida ahloq ko’rinishlarini o’ziga xosligini o’rganadigan va yoritadigan jihatini harbiy-etik nazariya, yoki odatda, harbiy etika deb ataydilar. Boshqacha qilib aytganda harbiy etika armiyaga mustaqillikni himoya qilish bo’yicha harbiy xizmatchilarning har taraflama faoliyatiga tatbiq qilib umumiy ahloq printsiplarini va me’yorlarini anglashtiradi. Ijtimoiy-siyosiy, g’oyaviy ma’noda ahloqiy jarayonlar harbiy sohada umuman jamiyatimizdagi jarayonlar bilan bir xil. Biroq harbiy xizmat sharoitlarida, bevosita urushda ahloq printsiplarini tatbiq qilish, amalda oshirish xususiyatida harbiy etikani yorituvchi o’ziga xosliklar kam emas. Bu jangchilar ahloqiy jangovar kislotlarining mohiyati tarbiyasi va namoyon bo’lishi yo’llari va usullarida tekshiriladigan mustaqil bilimlar nisbiy sohasi.
Harbiy etika qurolli kuchlarimiz shaxsiy tarkibi ahloqiy hislatlariga katta talablar qo’yadigan bir qator asosiy qoidalarni izoxlaydi. Harbiy etika bilan yoritiladigan muhim jihat shaxsiy tarkibni har qanday qiyinchiliklar oldida to’xtatmasdan, o’z qoni va xayotini amaliy mustaqillikni himoya qilishda oldiga quyilgan maksadga erishish qobilyati hisoblanadi. Aynan shuning uchun barcha harbiy xizmatlarning sharoitlari ahloqiy siyosiy va psixologik tayyorgarlik harbiy tarbiya jarayonida butun e’tibor oxirgacha o’z burchini bajarishga doimiy tayyorgarlikka qaratiladi.
2. Harbiy etika nazariy jihatdan shaxsiy tarkib ahloqiy xayotining ko’pgina tomonlarini belgilab berish yuqori darajasini mustahkamlaydi va aks etadi. Etika qoidalarining ko’pgina qismi harbiy kasamyodda harbiy nizom va ko’rsatmalarda o’z huquqiy o’rnini topadi. Qurolli kuchlarda printsiplarni rioya qilinish nafaqat ularni ixtiyoriy rasmiy mansabdir shaxsning buyrug’i, ko’rsatmasi, talablar bilan tan olinishi asosida ta’minlanadi va bu erda hech qanday qarama-qarshilik yo’q, harbiy buyruq, ko’rsatmalar ijtimoiy manfatlardan kelib chiqadi va harbiy xizmachilarning muayyan majburiyatlari hisobga olib beriladi.
Harbiy etika xususiyati zamonaviy urush turli xil jihatlarni, shaxsiy tarkibda yuksak ahloqiy jangovor hislatlarni shakllantirish, qo’shinlarning yuksak ma’naviy qat’iyligi va jang qobilyatini quvvatlash yo’llarini o’rganadigan harbiy fan, harbiy pedagogika, harbiy psixologiya va boshqa ijtimoiy fanlar bilan chambarchas bog’liq. Harbiy etika harbiy ahloq haqidagi maxsus bilimlar tizimi sifatida jangchilar ma’naviy ongi, ahloqiy munosabatlari va uning shakllanish qonunlari sohasini o’rganadi. Uning qiziqishlari markazida jangdagi harbiy munosabatlar xulq-atvor turadi.
3. Shaxs va harbiy munosabatlarini o’rganish, qismda va kemalarda bu munosabatlarni intizomlikni, nizom tartibini va tashkiliylikni kelgusida mustahkamlashning muhim sharti sifatida takomillashtirish birinchi darajali ahamiyatga ega. Harbiy etika ma’naviy omil, ahloqiy shaxsiy tarkibning hislatlari, tuzilishi namoyon bo’lishi roli va harakteri muammosi markaziy o’rin egallaydi. Harbiy etika bilimlarning mustaqil sohasi sifatida etikaning barcha turlariga tayanadi. Bunda ulardan ba’zi birlarini harbiy etik deb atash mumkin. Bular birinchi navbatda turlari va jangovor faoliyat jarayonida xulq-atvor va ahloqiy munosabatlarni aks etadi. Harbiy burch, ma’naviy javobgarlik, harbiy iftixor va oliyjanoblik, harbiy intizom va o’z-o’zini tartibga solish, talabchanlik, bajaruvchanlik, harbiy kahramonlik, jasorat va matonat, o’z-o’zini qurbon qilish, jangovor o’rtoqlik va boshqa ba’zi birlari. Chunonchi, harbiy etika nazariyasi O’zbekiston Respublikasi qurolli himoyasi bilan bog’liq bo’lgan faoliyat sohasida jamiyatimiz ahloqiy ko’rinishining o’ziga xosligini ochib beruvchi etikaning tarkibiy qismi hisoblanadi. Qurolli Kuchlar ofitserlik qismi hamda harbiy xizmatni o’tayotgan barcha harbiy xizmatchilar uchun harbiy etika nazariyasi ularning kasbiy etikasini ifodalaydi. Kasbiy etikani tabiati qanday va uning mohiyati nimada?
4. Ofitserning kasbiy etikasi. Kasbiy etika-muayyan kasb kishilarning xulq-atvorini tasvirlovchi ahloqiy me’yorlar, urf-odatlar, qoidalarning tarixiy tiklangan birligidir. Kasbiy etika kodeksining eng qadimiy misoli deb Gippokrat bayonidagi shifokorning kodeksini hisoblash mumkin (460-377 y.e.av). Uning shifokorga oid maxsus tibbiy mazmuni allaqachon o’z ahamiyatini yo’qotgan, biroq etik ma’nosi haligacha saqlanib qolgan. Kasbiy etikaning yuzaga kelishi sabablarini kishilarning moddiy va ma’naviy extiyojlarida jamiyat rivojlanishining anik ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarida izlash kerak. Ijtimoiy mehnat bo’linishi bunda katta vazifani bajaradi. Uning birinchi yaqqol belgilari tarixchilar bilan quldorlik farmatsiyada belgilangan edi, yanada etuk shaklda ular feodal davrida ko’zatildi. Aynan feodalizm davrida ko’p sonli kasbiy kodekslarni berdi. Avval kodekslar sinflarning faqat aqliy mehnat bilan shug’ullanishi ustunligini mustahkamlashga intilishini ifodalagan. Zamonaviy etikada kasbiy ahloq buyicha bir qancha nazariy ishlar bor. Bularda dastlabki dalil bo’lib fuqaro, kasbiy va oilaviy ahloqning amaldaligi bosh sharti sifatida xususiy mulk mustahkamligi xaqidagi qoida o’rin egallaydi. Masalan E.Dyurkgeymning "Kasbiy etika va fuqaro ahloqi " degan kitobida markaziy hisoblanadi. Muallif kasbiy etika oila ahloqi o’rtasida turadi va uning o’ziga xos qirralari bo’lib pragmatizm manfatlari bilan cheklanganlik hisoblanadi.
5. Ahloqdagi kasbiy farqlar ikkinchi darajali harakterga ega. Kasbiy etikaning ijtimoiy vazifasi aniq kasbiy vazifalarni tatbiq etish uchun eng qulay ahloqiy sabablarni va sharoitlarni yaratishdadir. Kasbiy ahloq xuddi bir umumiylikni o’ziga xoslik orqali ifodalaydi, mazkur faoliyat turiga tadbiq qilib ijtimoiy ahloqiy talablardan o’tish, ijtimoiy manfaatlarni hal qiluvchi rolida ijtimoiy va kasbiy manfaatlarni o’ziga xos kelishtirilishi jamiyatda kasbiy etikaning borligi sezilarli darajada mehnat bo’linishi bilan bog’langan ba’zi bir ahloqiy psixologik belgilari bilan shartlangan. Yana shuningdek bir qancha kasbga tegishli odat an’ana, meyor, urf-odatlar bor. Nihoyat, u yoki bu mutaxassislikning ijtimoiy portretini to’ldiruvchi tashqi ahloqiy xulq-atvor ramzlari mavjud: pedagogning samimiy suxbati, artist imo-ishoraligini ifodaligi. Ko’p holda ular boshqa kasbdagi kishilar uchun o’ziga xos etalon bo’lib qoladi. Aynan shu xaqida quyidagi iboralar dalolat beradi. Pedagogik, odoblik, harbiy-intizomligi, olimning qiziquvchanligi va xaqozo.
Shuningdek aytib o’tamizki, kasbiy etika doimiy hislatlarga psixologik borada yuzaga kelgan belgilarga ega bo’lgan faoliyatining turlariga mavjud.
6. Barcha etikadagi kabi ofitser etikasida ham bosh ijtimoiy qadriyat bo’lib Vatanga, halqqa sodiqlik hisoblanadi.Ofitser ahloq bilan to’la qo’llanib turiladigan katta xuquqlarga ega. Hech qanday kasbiy boshqa soxada qaxramonlik, jasorat, botirlik kabi hislatlar yuqori baholanmaydi. Ularga buyruq va ko’rsatmalarni berish xuquqi kiradi. Bularni amalga oshirilishi jangovor vaziyatda, agar qat’iy manfaatlari talab qilsa, bajaruvchilarning o’limi yoki o’lim xavfi bilan bog’lanishi mumkin. Ofitserlik muhitidan tashlangan me’yor, qoidalar, tartibga rioya qilmasa kerak jamoat fikri ofitser tomonidan ahloq meyorlarining buzilishini boshqa kasb egalariga qaraganda qatiyroq qoralaydi. Bu avvalam bor shu bilan tushuntiriladiki, doimiy xizmatdagi kishilarning kasbida halq davlat qurolli himoyasi borasidagi kasb egalarida ijtimoiy ahamiyati unga katta ekanligini ko’radi. Ofitserlar xulq atvorini ijtimoiy baholanishiga ularning halqimiz, qurolli kuchlarning kaxromonona jangovor annalarining egalari deb hisoblanishi katta tasir ko’rsatadi.
Oxirgi paytda armiyada o’tkazilgan ko’p sonli savol-javoblarda harbiy xizmatchilarning ko’pchiligi ofitserning asosiy hislati deb uning g’oyaviy qat’iyligini aytadilar. Bu konunga muvofiqdir, chunki g’oyaviy ofitserning o’z ijtimoiy va harbiy burchiga munosabatini aniqlaydigan dunyoqarashi asosdir. U har kuni insonning zakovati va jismoniy barcha butun bir tushunchaga umulashtiradigan o’ziga xos manaviy reaktor bo’lib xizmat qiladi.