1-Mavzu. Harakatli o`yin va milliy o`yinlarning paydo bo`lishi. Reja: Harkatli no`yinlarning paydo bo`lishi 2

2-mavzu. Sharq allomalari xalq o`yinlari haqida.

Reja:

1. Qadimgi sharqda harakatli o`yinlar.

2. Sharq allomalari xalq o`yinlari haqida.

Tarixiy manbalarga qaraganda, kechki paleolit davrida (taxminan miloddan 40—41 ming yil ilgari) yer yuzining shimolida Totemga oid «Ayiq bayramlari» bo'lgan. Totem — ayiqqa bag'ishlangan afsona-lardan bu bayram haqida ba'zi ma'lumotlarni topish mumkin (ular-ning birida ayiq odamlarni ofatdan saqlab qoladi, buning evaziga qabilaning eng go'zal qizini ayiqqa turmushga berishadi. Ular o'rta-sidagi to'y tasviridagi «Ayiq bayrami»ga oid ba'zi elementlarini aniq-lash mumkin). Shuni eslab o'tish kerakki, «Ayiq bayramlarining variantlari va elementlari Sibir xalqlarining ba'zilarida XX asrning boshlarida ham saqlangan va bunday bayramlarda ayiq obrazidagi kishi bosh qahramon bo'lib, u ayiq xarakterini qilib, raqsga tushib yurgan. O'rta Osiyoda esa «Ayiq o'yini» (pantomimik raqs sifatida) keyingi vaqtlarda yetib kelgan. Hatto hozirgi kunda ham O'zbekiston Respublikasi hududida va shuningdek, Turkiya, Hindiston va Kavkaz kabi joylarning ko'chalarida ayiq o'ynatib yurgan odamni, ya'ni ayiqchini ko'rish mumkin. Ular odamlar gavjum joylarda kichik to-mosha ko'rsatib yurishadi. Balki bu qadimgi ayiq o'yinidan bizgacha yetib kelgan elementlarning bir ko'rinishi bo'lishi ham mumkin.

Mehnat taqsimotining vujudga kelishi munosabati bilan qadimgi odamlarning chorvachilik va dehqonchilikka o'tishi (bu jarayon o'rta Osiyoda miloddan oldingi III ming yillik oxiri II ming yillik boshlariga to'g'ri keladi) ana shu yangi sohaga oid odat, marosim va o'yinlarni vujudga keltira boshladi.

Ma'lumki, dehqonlarning hayotida eng quvonchli voqea bu hosilni yig'ish va yangi noz-ne'matlarni totib ko'rish jarayoni bo'lgan. Yil bo'yi kutilgan bunday jarayon, dehqonlarda bayram kayfiyatini vujudga keltirgan. Bunday ko'tarinki kayfiyatni harakatlarda aks ettirish maqsadida kishilar o'yinlar va marosimlarni tashkil qilishgan, «Mehnat o'yinlari» yaxshi kayfiyat bilan keng ma'noda aytilganda bayram ruhiyatini vujudga keltirgan. Bronza davrlaridan boshlab o'troq dehqonchilikning vujudga kelishi va uning tez rivojlanishi natijasida bahorda mehnat mavsumiga kirishish, kuzda hosilning yig'ib olish yakuniga bag'ishlangan bayramlar va o'yinlar shu tariqa yuzaga kelib, ular yillar o'tishi bilan an'anaga aylana boshlagan.

Demak, insonning «birinchi kasbi» — ovchilik asosida — «Ovchilik o'yinlari* vujudga kelgan bo'lsa, uning dehqonchilikka o'tishi va u bilan shug'ullanishi natijasida «Mehnat o'yinlari* shakllanib, yangi mehnat o'yinlari va bayramlari uchun zamin yaratgan.

Abu Rayhon Beruniyning «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgor-liklar» asari muhim rol o'ynaydi. Ayniqsa Navro'z bayrami kunlarida har xil musobaqalar va o'yinlar «Ko'pkari», «Kurash», «Ekin ekish», «Xo'rozlar jangi», poyga bayramning ko'rki sanalgan. Shu bilan birga bedana, xo'roz, qo'chqor urishtirish o'yinlari ham o'tkazilgan.

Shuning uchun xalq o'yinlarining dastlabki namunalari insoniyat ongi va tafakkuri bilan bog'liqdir. Uning paydo bo'lishida o'sha davr shart-sharoitlari, odamlarning ov va turmush tajribalari, dunyo-qarashi, urf-odat va marosimlari asosiy rol o'ynagan. Avvalo oddiy og'zaki bayonning dastlabki namunalari paydo bo'lgan. Ular nihoyat-da sodda bo'lib, turli xildagi undov xitoblar va voqealarning bayoni-dan iborat bo'lgan. Ov jarayoni hamda tafakkurning rivojlanishi voqea va hodisalar talqinida oddiy bayondan obrazli tasvirlashga olib keldi.

Eng qadimgi xalq o'yinlari namunalari yozuv yuzaga kelmasdan ancha ilgari paydo bo'lgan. Ilk xalq o'yinlari asl holda, to'laligicha bizga yetib kelmagan. U otadan-bolaga, avloddan-avlodga o'tib, har bir o'yin turli xil ijtimoiy-iqtisodiy bosqichlarni bosib o'tganligi sa-babli uning shakli va mazmunida yangi-yangi variantlari yuzaga kelgan.

Xalq o'yinlarining eng qadimgi namunalari ba'zi tarixiy yod-gorliklar, ilmiy asar va yodnomalar orqaligina bizgacha yetib kelgan. Eng qadimgi o'yinlar jangnomalar, miflar, afsona va rivoyatlar, qahramonlik eposlari, sanoqlar va raqslardan tashkil topgan.

Jahonga mashhur bo'lgan olim, tibbiyot ilmining buyuk no-moyandalaridan biri Abu Ali ibn Sino tibbiyotda jismoniy mashq-larning roli katta ekanligini ilmiy asoslab, o'sha vaqtlardayoq xalq milliy o'yinlari va milliy kurash haqida qimmatli fikrlarni yozib qol-dirgan. Masalan, u quyidagi o'yinlarni: «Yoydan o'q otish», «Kichik qurollar bilan chovgon o'yinlari», «Bir oyoqda sakrash», «Yuqori-dagi bir narsaga irg'ib osilish», «Nayza otish», «Tosh ko'tarish» va shunga o'xshash o'yinlarni yozib qoldirgan. Unga tevarak-atrofidagi shaxslar sen bilimdon va aqlli, o'zing bolalarga har xil fanlardan bilim berasan-u, yana ular bilan o'ynaysan, deganlar, Ibn Sino bunday tanqidiy mulohazaga: «Inson hayotining har bir davri o'zining go'zal-ligiga ega. Bolalikning xususiyati esa o'yin», deb javob bergan edi.

XI asrda yashab, ijod etgan Mahmud Koshg'ariy «Devonu lug'otit — turk», ya'ni turkiy so'zlar devonini tuzib chiqdi, unda xalq o'yinlarining 150 ga yaqin turlari tilga olinadi va shundan 20 ga yaqin o'yinlarga ta'rif beriladi. Olim o'yin turlari, o'yinlarning bola va kattalarning yosh xususiyatlariga nisbatan taqsimoti, mashg'u-lot, musobaqa turlarini bayon qiladi. Mahmud Koshg'ariy bayonida o'yinlar nafaqat jismoniy, balki aqliy mashg'ulotlarga ham bo'linadiki, ular diqqat bilan o'rganilishga loyiq.

Hozirda biz «Sport musobaqalari» — deb qo'llab yurgan ibora, Mahmud Koshg'ariy devonida «bahs» atamasi bilan berilgan. Bunday «bahslar»ning turlari ko'p bo'lgan. Masalan, merganlikda bahs qil-moq, o'q-yoy otib, qush va hayvonlarni ovlamoq, shuningdek, arqon taxtali sopqonlarda tosh otmoq bahsi. Buni «Oltin qovoq» o'yini deb ataganlar. Devonda bunday bahslarning qoida va shartlari, xillari, g'oliblarga beriladigan sovrinlar, asbob-anjomlarning nomlari bayon etilgan. Ko'rish bahsi ham turlicha bo'lgan, chunonchi, bog'dodi, chalish, yeng silkish, bo'yin qaytarish, baliq ovi, ovchilik bahslari shular jumlasidandir.

Mamlakatimiz pedagoglari o'sib kelayotgan yosh avlodni hayotga tayyorlashda harakatli o'yinlarning ta'limiy ahamiyati kattaligini qayd qiladilar, chunki bola o'yinda rivojlanadi.

O'yin bilan shug'ullanish o'yin qatnashchilarining yangidan-yangi his-tuyg'uni tasavvur etishlarini va tushunchalarini boyitib boradi.

O'yin yordamida pedagoglar bolani har tomonlama rivojlanishiga yordam beradi. Ular uning tasavvur etish tushunchalarini kengaytiradi, kuzatuvchanlikni, ziyraklikni, zehn o'tkirligini, tahlil qilishni bilishni, ko'rganlarini taqqoslashni va ommalashtirishni rivojlantiradi, shu asosda uning atrofini o'rab turganlar orasida kuzatiladigan hodisa-lardan xulosa chiqaradilar.

Alohida sport turlari harakat tuzilishi bo'yicha (sport o'yinlari, yengil atletika, gimnastika, kurash, suzish va boshqalar) o'xshash bo'lib, o'yin ta'limiy ahamiyatga egadir. Bunday o'yinlar u yoki boshqa sport turlarida malakalarni hamda avvaldan o'rganilgan texnik va taktik usullarni mustahkamlash va takomillashtirishga yo'naltirilgan.

Harakatli o'yinda makon (joy) va zamon munosabatlarini to'g'ri baholash qobiliyatini rivojlantiradi hamda o'yinda tez-tez o'zgarib turadigan vaziyatning yuzaga kelishi ta'siriga tez va to'g'ri javob beradi. Harakatli o'yinlarda to'g'ri stereotip harakatni tarbiyalash juda muhimdir, chunki uni keyin to'g'rilash juda qiyin kechadi.

Joylarda yoz va qish sharoitlarida o'tkaziladigan harakatli o'yinlar: bolalar oromgohlarida, dam olish joylarida, safarda, sayrga chiqqanda katta ta'limiy ahamiyatga ega.

Joylarda o'tkaziladigan o'yinlar sayohatchi, razvedkachi iz-quvarlarga zarur bo'lgan ta'lim malakalariga yordam beradi.

Katta bo'lmagan buyumlar bilan harakatli o'yinlarni o'tkazish (kichik koptoklar, qopchiqlar, gimnastik tayoqcha, bayroqchalar) teri va mushak-harakat sezgirligini oshiradi, qo'l va barmoq harakat funksiyalarini takomillashtirishga yordam beradi, u ayniqsa kichik maktab yoshidagi va maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar uchun juda zarurdir.

Bizning mamlakatimizda xalq milliy o'yinlari bilan o'quvchilarning tanishtirib borilishi juda katta ta'limiy ahamiyatga ega. Ular bolalarni millatimiz madaniyati va ularning urf-odatlari bilan tanishtiradi.

Harakatli o'yinlarda o'yin qatnashchilariga alohida rollarni baja-rishga to'g'ri keladi (o'yinboshi, ochkolarni hisoblaydigan hakam, hakam yordamchisi, o'yin tashkilotchisi va boshqalar). Bu ularda tashkilotchilik bilan va malakalarni rivojlantirishga yordam beradi.

Harakatli o'yinlar bo'yicha o'tkaziladigan musobaqalar o'yin qatnashchilarini musobaqani tashkil qilish va o'yin qoidalari bilan tanishtiradi. Bu bilim va malakalar bolalarning mustaqil ravishda musobaqani o'tkazishlariga yordam beradi.

Agar pedagog, tarbiyachi, yetakchi bunga keraklicha diqqat-e'tiborini qaratadigan bo'lsa, unda o'yinning ta'limiy tomoni yetarli darajada bo'ladi.