1-мавзу: Халкаро савдонинг назарий ва услубий асослари


Эркин савдо худудлари ва божхона иттифоклари



Download 272,92 Kb.
bet24/52
Sana07.04.2022
Hajmi272,92 Kb.
#535599
1   ...   20   21   22   23   24   25   26   27   ...   52
Bog'liq
Жахон иктисодиети ва халкаро МАРУЗА

4.3. Эркин савдо худудлари ва божхона иттифоклари.

Куп мамлакатларнинг тадбиркорларй хорижий ракибларнинг уз миллий бозорларига кириб келишигайул куймаслик учун кучини аямайди. Уларнинг максади равшанхорижий ракобат хотиржамликка йул куймайди, ишлаб чикаришни мунтазам янгилашга, харажатларни камайтириш ва сифатни яхшилашга мажбур килади.

Истеъмолчиларни эса яхши, сифатли ва арзон товарлар купрок булиши кизикгиради; товарнинг каердан келтирилгани, уни ишлаб чикаришдан ким фойда олаитгани уларни унчалик кизикгирмайди.

Бу вазият дунидаги куп мамлакатларда юз бераитган икгисодий ва сиисий низоларнинг доимий манбаидир. Хукумат уз иктисодий сиисатини мамлакат бозорида импорт то­варлар пайдо булишидан юткизмайдиган, балки ютадиган килиб амалга ошириши керак.

Давлат мамлакатга товарлар олиб келинишини (олиб чикиб кетилишини) чегаралаши ики, аксинча, рагбатлантиришига караб, унинг ташки иктисодий стратегиясининг турт асосий тури фаркланади.

1. Кисман ажралиш стратегияси ички бозорга товарларнинг айрим турларини кириб келишига йул куймаслик максадида амалга оширилади. Масалан, мамлакат ахолиси турмуш тарзига, мафкурасига мос келмайдиган киновидеомахсулотлар, матбаа нашрлари.

2. Протекционизм (лотинча "protectio" химоя, хомий сузидан) стратегияси ички бозорни хорижий ракобатдан химоя килиш стратегияси. Одатда бу стратегияда экспорт учун махсулот ишлаб чикаришни ратбатлантириш, импорт махсулотлар урнини кисман коплаш билан кушиб олиб борилади. Агар миллий ишлаб чикариш ракобатбардош булмаса, давдат бундай стратегияни тадбиркорлик тузилмаларининг тазийки билан кабул килади. Протекционизм мамлакат тадбиркорлари учун алохида имтиизли шароит яратишдир, бундай шароит миллий иктисодиитга турли окибатлар келтиради.

Бир томондан, импортнинг чеклаб куйилиши истеъмолчиларга ва умуман мамлакатга зарар етказади, чунки халкаро мехнат таксимоти афзалликларидан фойдаланилмайди. Иккинчи томондан, махаллий тадбиркор учун хорижий ракобатчиларга карши протекдионистик тарздаги "хомийлик" чоралари миллий компаниялар ва фирмалар каддини ростлаитган пайтда жуда зарур. Бу чоралар хужалик юритишнинг янги шаклларига омон колиб, куч туплаш имконини беради.

Масалан, япония авгомобилсозлигининг тез ривожланганини сабаби хозир жахонга машхур булган фирмалар ("Мазда", "Ниссан", "Тойота") оикка тураитган шароитда хукумат амалга оширган протекционизм сиисатидир. Хукумат 1932 йилда хали мустахкам оикка турмаган бу автокомпанияларни Америка автомобил саноатининг улкан корхоналаридан химоя килиш максадида хорижий машиналар ва эхтиит кисмларининг импорт килинишига бож туловларини кескин оширди.

Протекционизм миллий иктисодиитга салбий окибатлар келтириши хам мумкин. “Хомийлик” шароити технологияси эскирган ишлаб чикаришнинг сакланиб колишига (мо­нополия яккахокимлик самараси) олиб келиши мумкин.

Бу уринда биз умуман мамлакатнинг узок, муддатли иктисодий манфаатлари билан унинг фукаролари айрим гурухлари уртасидаги змддиятнинг классик намунасини курамиз. Халка­ро савдо ва халкаро мехнат таксимотида ишгирок этишдан бутун мамлакат деярли хамиша фойда курса, мамлакат фукароларнинг айрим гурухлари бундан зарар курйши ва "мил­лий икшсодиит"ни химоя этишни талаб килиши мумкин.

Бу муаммо МДХ мамлакатларида айникса кескин булиб турибди, чунки бу мамлакатларда бозор дарвозалари хорижнинг арзон ва сифатли махсулотларига очиб куйилса, купгина тармокларнинг махсулотлари ички бозорда импорт товар­лар билан paкoбатга бардош бера олмайди.

Бундай холда куп корхоналар синади (банкрот булади) ва ипилиб колади, уларнинг собик ходимлари эса иш кидиришга мажбур булади. Масалан, 1992 йилда шундай вазият вужудга келдики, Россияга чет мамлакатдан (мисол учун Эстониядан) келтирилган гушт (айникса Эстонияга кушни Псков вилоятидаги) махаллий фирмаларнинг махсулотидан арзон булиб чикди. Россия шахарларида укувчилар учун четдан келтирилган гушгни харид килиш фойдали эди, аммо бундай вазиятда Россия чорвачилиги бозордан махрум буларди ва махсулот нархини арзонлаштириш имкони йуклиги сабабли (пулнинг кадрсизланишидан) уз сарфхаражатларини тезда камайтириб хонавайронлашарди. Енгил ва озик- овкат саноатда, рузгор электроникаси ишлаб чикаришда ва бошка сохаларда хам худди шундай холат вужудга келиши мумкин. Давлат йули билан бошкариш ва аввало бож туловлари (тарифлар) ирдамида МДХ мамлакатлари бозорини четдан келтириладиган товарлар эгаллаб олишидан узок вактгача химоя килишга тугри келса керак.

Протекционизм сиисати ривожланаитган мамлакатларда айникса машхур булади. Улар таркибий узгаришларни амалга ошириш, импорт урнини коплаш максадида миллий саноатни куллаб-кувватлаш учун проктекционизм сиисатидан фойдаланади.

Импортнинг урнини мамлакатнинг узидаги ишлаб чикариш билан коплашда арзон ва эркин бозор ахборотидан фойдаланилшпи хам мухимдир Ривожланаитган мамлакатлар минглаб бир хилтоварлардан кайсинисини хорижда бемалол сота олишини аникпашда етарли тажрибаси булмаслиги мумкин. Аммо марказий режалаштириш органлари (хусусий тадбиркорлик хам) кандай махсулот уз бозорида харидоргир булишини осонгина аниклай олади. Бунинг учун улар импорт руйхатига куз ташлашлари кифоя, бозорда сотилипшга кафолат булган товарлар руйхати тезда тайир булади. Агар мамлакатдаги янги товар ишлаб чикарувчилар сарф харажат ва сафар муаммолигини хал этишга кодир булса, уларни божхоналар ирдамида мухофаза килипши таъминлаш учун хамма асос бор.

3. Эркин савдо стратегияси ("фритрейдерлик") ташки савдодаги чеклашларни мумкин кадар камайтириш стратегияси. Одатда бу стратегияни бозорда етакчи уринни эгаллаб турган, уз товарларининг ракобатбардошлигига путур етишидан хавфсирашга асос булмаган мамлакатлар куллайди.

Сиисат куп жихатдан келтирилаитган махсулот ички ишлаб чикариш билан ракобат килмайдиган ики мухим тармоклар учун хом аши буладиган мамлакатларда хам эркин савдо килишга каратилган. Агар импорт ички ишлаб чикариш билан ракобат кураши бошламаса, мамлакат сиисий кучларининг бу махсулот харидорга мумкин кадар арзон тушиши керак деган хулосага келиши осонрок булади. Химоя киладиган хеч нарса булмаса, протекционизм ишонарли эмас. Хорижий ишлаб чикариш билан ракобатлашаитган тармокларга нисбатан йирик тармок учун мухим хом аши хисобланган бундай товар одатда бож туловидан озод килинади (ики бу тулов жуда кам), аммо истиснолар хам булиши мумкин.

4. Такчил бозорни тулдириш стратегиясн "тескари про­текционизм" дир. Бу стратегия миллий бозорда такчиллик катта булса, унда хамма учун жой топилсагина самарали булади.

Узбекистонда 1980йиллар охири ва 1990йиллар бошида хорижий товарларни жалб этиш максадида шу страте­гия унсурларидан фойдаланилди. Собик СССР республикалари уртасида режа асосида белгиланган эски алокаларнинг узилиши, янги мустакил давлатларда бошланган иктисодий танглик деярли барча товар бозорларида такчилликнинг авж олишига сабаб булди. Импорт махсулотларидан олинадиган бож туловларининг бекор килиниши, имтиизли кредит бериш ва бошка чоралар 1995 йилнинг урталарига келганда такчиллик муаммосининг тугатилишига олиб келди.

Давлат томонидан танлаб олинган у ики бу стратегия барча товарлар ва бозорлар буйича амалга оширилса, уни жорий этиш шартлари жуда огир кечиши мумкин. Агар бу айрим товарлар ва бозорлар буйича амал килса, шартлари енгил булиши мумкин.

Бу енгиллик куп давлатларга уз фаолиятида бир неча ташки иктисодий стратегияни бирга амалга ошириш имконини беради. Масалан, "Умумий бозор" мамлакатлари кишлок хужалик махсулотлари билан узаро савдо сотикда протекционизмга амал килади, айни пайтда махсулотларнинг куп турлари бУйича жамоа асосида эркин савдо стратегияси танланган. АКШ Японияга нисбатан куп то­варлар буйича эркин савдо коидаларига амал килмокда, аммо автомобилсозликда иккала мамлакат уртасида про­текционизм мавжуд булиб, у купинча "савдо уруши"ни келтириб чикаради. "Савдо уруши" халкаро савдо йулидаги чеклашларнинг энг сунгти шакли хисобланади. "Савдо уруши" икки мамлакат хукуматларининг ички бозорга бирбирининг махсулотларини кириб келишини чеклайдиган узаро карорлар кабул килишидир. Бундай "уруш"ларда хозир ук отилмайди, кон тукилмайди, албатта, лекин бусиз хам эхтирослар авж олади.

Масалан, 1992 йил сентябрида АКШ билан Хитой ана шундай уруш икасига келиб колди. Бунга Хитойнинг АКШдан импорт килинадиган товарлар йулидаги бевосита такиклашлар, квоталар, лицензиялар, сифат андозаларига риоя килишга ортикча талаблардан иборат говларни олиб ташлашдан бош тортгани сабаб булди. Хитой маъмурлари АКШ билан савдодада катта устунликка эришмаганда эди, уларнинг бош тортишига анча бепарволик билан каралган буларди. Узаро савдодаги ахвол ХХР фойдасига эди: 1991 йилда Хитой америкаликларга узи сотиб олганидан 12,7 миллиард долларлик куп махсулот сотган эди. Айни шу ахвол АКШ хукуматининг расмий вакилларидан бирининг "Хитой халкаро савдо тизимида жуда тез мухим мамлакатга айланмокда. Биз савдонинг бундай даражасига эга мамлакатга уз коидалари буйича иш тутишига йул куя олмаймиз. Улар экспортдан фойда олишни хохлашса, импортга хам рухсат этишлари керак" дейишга мажбур килди.

АКШ шу нуктаи назардан Хитойдан импорт килинаиттан товарларга (йилга сал кам 4 миллиард долларлик) юкори бож туловларини жорий этиб, Америка бозорида уларнинг нархини икки баравар ошириш билан дук килди. Бунта жавобан Хитой маъмурлари хам агар АКШ бож туловларини оширадиган булса, Америка товарларига, жумладан компьютерлар, самолитлар, автомашиналар ва бошкаларга худди ушанча, яъни 4 млрд. долларлик жазо бож туловларини жорий килишини айтди.

"Савдо уруши"нинг куп йиллик тажрибаси яхши ривожланган мамлакатларга бундай ахволда иккала томон хам ютказишини, яхшиси "жанговар харакатлар" бошланишига йул куймаслик лозимлигини курсатди. Натижада халкаро савдода экспортни ихтиирий равиивда чеклаш бошланди.

Япониянинг арзон автомашиналари экспорти туфайли АКШ билан Япония хамиша "савдо уруши" икасида туради. АКШ иктисодиитида автомобил саноати алохида уринда туриши (АКШ халки фольклорига Генри Форднинг "форд учун нима яхши булса, Америка учун хам шу нарса яхши" деган гапининг кирганлиги бежиз эмас) хисобга олинса, бу борада каидай эхтирослар гужгон уйнаитганини тасаввур килиш кийин эмас. Япония автомобилсозлари АКШда уз машиналари савдоси бутунлай такиклаб куйилмаслиги учун уз махсулотини Америкага экс­порт килишни чеклашга рози булди, Япония хукумати эса Америка товарлари импортига чеклашларни камайтирди.

Муваффакиятли ривожланишда халкаро савдонинг ахамияти мухимлигини хамда бу сохада можаро чикиши эхтимоли катталигини англаш, шунингдек "савдо уруши"нинг огир жарохатлари XX асрда куп мамлакатларни жахон бозорини ташкил этишнинг янги усулларини излашга мажбур килди.




Download 272,92 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   20   21   22   23   24   25   26   27   ...   52




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish