1-mavzu. Fanning predmeti, maqsadi va vazifalari reja

Ixtisoslashuv ham, ishlab chiqarishni tashkil etish­ning muhim shakli bo`lib, u mehnat taqsimoti bilan chambarchas bog`liq. Uning uch bosqichi va uch turi mavjud. Ixtisoslashuvning uch bosqichi-korxona, shahar yoki rayon, miqyosidagi ixtisoslashuvdir. Boshqacha qilib aytganda, ularning har biriga ijtimoiy mehnat taqsimoti natijasida ma`lum bir mahsulotning ishlab chiqarilishi biriktiriladi. O`z navbatida, ixtisoslashuv shu korxona (u jamoa xo`jaligi bo`lishi ham mumkin), shahar yoki rayonlarning «qiyofasini», ularning mehnat taqsimotida tutgan o`rnini belgilab beradi.
Ixtisoslashuvning uch turi-bu qism (detal), texnologik yoki yarim mahsulot (polufabrikat) va predmet (tayyor mah­sulot ishlab chiqarish) ixtisoslashuvidan iborat. Uning bunday ko`rinishlari bir­biri bilan uzviy bog`liq va ular turli hududiy bosqichda o`zgacha xususiyatga ega.
Ixtisoslashuv oqibatida xo`jalikning turli tarmoq­lari vujudga keladi, iqtisodiy rayonlar, shaharlarning funktsional tiplari shakllanadi. SHu bilan birga u tashqi transport iqtisodiy aloqalarini taqozo etadi, chunki ishlab chiqarilgan va mahalliy iste`moldan ortib qolgan mahsulot chetga chiqariladi va mazkur rayonda etishmaydigan mahsulot esa boshqa joylardan keltiriladi.
Ixtisoslashuvni aniqlash uchun bir necha shart va sharoitlar zurur. Muhimi-mahsulot faqat shu joy talabini qondiribgina qolmay, balki ortiqchasi boshqa rayonlarga-bozorga chiqarilishi yoki tovar xususiyatiga ega bo`lishi kerak. Masalan, Respublikamiz paxta tolasi, pilla, tog`­kon, tabiiy gaz sanoati, qishloq xo`jaligi mashinasozligi va boshqa sohalarga ixtisoslashgan. Uni ip yoki ipak gazlamasi, neft sanoatiga ixtisoslashgan deyish biroz mushkulroq, sababi­bu mahsulotlar O`zbekistonda hozircha etarlicha ishlab chiqarilmaydi va ular mahalliy talabni to`la qondirganicha yo`q.
Ixtisoslashuv, albatta faqat moddiy ishlab chiqarishga tegishli emas. U barcha ijtimoiy jabhalarga ham molik xu­susiyatdir. Qolaversa, ayrim oliygohlar o`qituvchi, boshqa­lari­agronom, muhandis, tabobatchi kabi mutaxassislarni tayyorlaydi. CHunki bu oliygohlar aynan ana shunday xodim­larni tayyorlashga ixtisoslashgan. Ixtisoslashuvning ham mujassamlashuv kabi o`zining chegarasi bo`lishi lozim; o`ta tor ixtisoslashuv bir tomonlamalikka (ijtimoiy hayotda tor fikrlashga), yo`l xarajatlarining ko`payishiga olib keladi. Ulkan korxonalarni qurish qanday zararli bo`lsa, haddan tashqari tor ixtisoslashuv, yakkahokimlik ham shuncha xatarlidir. Iqtisodiyotda faqat yoki asosan bir sohaga ixtisoslashuv–bu hududning muvaqqat qudrati, baxti va ayni vaqtda uning badbaxtligi, fojiasi bo`lishi mumkin (ijtimoiy hayotda ham xuddi shunday).
Afsuski, yaqin o`tmishda mamlakatimiz qudrati, uning rivojlanganlik darajasi «yirik», «eng katta», «yagona» kabi tushunchalar bilan ifodalanar, «birinchi» bo`lishi esa ko`p hollarda qolgan barcha sohalarda qoloqlikni anglatar edi. Ammo bu mulohazalardan noto`g`ri xulosa chiqarish ham kerak emas, chunki ixtisoslashuvsiz shahar, tuman, viloyat, iqtisodiy rayonlarning, qolaversa, jamiyat va kishilar­ning o`zini ham rivojlanganligini tasavvur qilish qiyin. SHuning uchun ixtisoslashgan tarmoqlar bilan birgalikda boshqa yordamchi yoki ikkilamchi sohalar ham hech bo`lmaganda mahalliy ehtiyoj doirasida rivojlangan bo`lishi lozim. Bu erda ixtisoslashgan tarmoqni daraxtning tanasiga, daryoga, qo`shimcha tarmoqlarni esa daraxtning shox va shoxchalariga, daryolarning irmoqlariga o`xshatish o`rinli. O`z­o`zidan ma`­lumki, tanasiz shox ham bo`lmaydi, shoxsiz daraxt esa­bu oddiy butadir, irmoqsiz daryo ham barkamol daryo tizimini shakllantirmaydi.
Demak, ixtisoslashuv kompleks, har tomonlama rivoj­lanish bilan uyg`unlashuvi kerak. Zero, ixtisoslashuvda yo`l qo`yilgan xatolar oqibatini hozirgi kunda sezib turibmiz. Bu kamchiliklar ayniqsa, sobiq ittifoqdosh respublika­larning o`zaro iqtisodiy aloqalarini buzilishida o`z aksini topmoqda. SHu sababli e`tibor ko`proq har bir mamlakatning mumkin qadar atroflicha rivojlanishiga qaratilmoqda. Albatta, bunday taraqqiyot O`zbekistonni jahon hamjamiyatidagi boshqa mamlakatlardan farq qildiruvchi, uning o`rnini belgilab beruvchi ixtisoslashgan tarmoqlarni takomillashtirish orqali amalga oshirilishi maqsadga muvofiqdir.
Mintaqa va mamlakatlarning u yoki bu mahsulot ishlab chiqarishga ixtisoslashuvi, eng avvalo, ulardagi mutloq va nisbiy afzalliklarga bog`liq (A.Smit, D.Rikkardo); bu yerda yaratilgan mahsulot uni boshqa joyda etishtirishga ko`ra arzonroq, kam xarajatliroq bo`lishi kerak. Odatda, har bir mamlakat yoki uning alohida qismlari o`zidagi qulay va ar­zon omillardan foydalanib, qiyin va qimmat omil mahsu­lotlarini chetdan olib keladi. Bunday qonuniyatni dastlab shved iqtisodchilari XX asrning 30­yillarida E.Xeksher va B.Olinlar asoslab berishgan.
Ixtisoslashuvning ham tub mohiyati, maqsadi iqtisodiy samaradorlikni oshirishdir. Tabiiyki, bir kishining har xil mahsulot yaratish, yoki har xil kasb bilan shug`ulla­nishidan ko`ra muayyan ishni bajarishi foydali. Qolaversa, mehnatning bir turini uning ikkinchi turi bilan almashuvi davomida vaqt ham ketadi, ishlab chiqarilgan mahsulotning sifati yaxshi bo`lmaydi. Ammo, bu erda sof ijtimoiy ixtisoslashuv kishining fikr doirasini toraytiradi, uni oddiy robotga aylantirib qo`yadi. Ko`rinib turibdiki, ij­timoiy hayotda ham, ishlab chiqarishda ham tor ixtisoslashuv yaxshi natijalar bermaydi.