1-mavzu. Fanning predmeti, maqsadi va vazifalari reja

Mujassamlashuv, eng avvalo, korxona yoki boshqa ishlab chiqarish ob`ektlarining katta­kichikligini anglatadi. Ta­biiyki, jamiyat rivojlanishi bilan mujassamlashuv darajasi ham oshib boradi. SHu nuqtai nazardan o`ziga xos mujassamlashuv qonuniyati mavjud; bir vaqtlar mahsulotlar uncha katta bo`lmagan korxonalarda ishlab chiqilgan bo`lsa, keyinchalik ular asta­sekin yiriklashib borgan (sanoat korxonalarida 100 ming kishidan ziyod ishchi xizmat qiladi, juda katta ko`lamda mahsulot ishlab chiqariladi). Masalan, Rossiya Federatsiyasidagi «Avto­Zil» korxonasi, Magniito­gorsk metallurgiya kombinati, Sayan­SHushen yoki Krasnoyarsk GESi, o`zimizning O`zbekistondagi CHkalov nomli samolyotsozlik zavodi, Olmaliq tog`­metallurgiya kombinati, Toshkent, Buxoro to`qimachilik kombinatlari shular jumlasidandir. Xuddi shunday, sobiq Ittifoq davrida qishloq xo`jaligida ham juda katta kolxoz yoki sovxozlar, chorvachilik fermalari, noishlab chiqarish sohalarida yirik kino­teatrlar, o`rta va oliy maktablar, magazinlar, stadionlar tashkil qilingan edi.
Ishlab chiqarishning mujassamlashuvi katta iqtisodiy samaradorlikka (mujassamlashuv, aglomeratsiya samarador­ligi) olib kelsa­da, bu jarayon cheksiz emas va uni har qan­day sharoitda ham ijobiy baholab bo`lmaydi. Demak, mu­jassamlashuv qonuniyatining ham o`zining chegarasi, me`yori mavjud. Ammo, bu bilan mujassamlashuv o`z mohiyatini yo`­qotmaydi, balki u o`z shaklini o`zgartiradi, xolos.
Mujassamlashuv sanoat misolida juda aniq ko`rinadi. Bu borada ishlab chiqarish fondlari, yalpi mahsulot yoki ishchi va xizmatchilarning turli yiriklikdagi korxonalarda yig`ilishi, to`planishi sof holdagi ishlab chiqarish yoki korxona mujassamlashuvi, ularning shaharlar va rayonlar joylashuvini esa urbanistik va hududiy mujassamlashuv sifatida ko`rsatish o`rinli.
Mujassamlashuvning bu shakllari bir­biriga o`tib tu­radi va turli rayon yoki mamlakatlarda har xil birikmada bo`ladi. CHunonchi, shaharning markazlashuv darajasi ma`lum bir bosqichga etgandan keyin o`ziga xos vaziyat vujudga keladi, ya`ni endi mazkur shaharda qo`shimcha korxonalarni qurish imkoniyati qolmaydi. Ekologik, uy­joy, transport muammolari keskinlashadi, qurish uchun er maydoni ham etishmaydi va ayni paytda yangi korxona bu markazdan olisda joylashuvni ham «istamaydi». Demak, yirik shaharda ham emas, undan uzoqda ham emas; shaharning ichki imko­niyati yo`q, korxona esa undan yiroqlasha olmaydi. Natijada yangi korxona yoki ilmiy tekshirish muassasalari, oliy o`quv yurtlari yirik shaharning ta`sir doirasida o`rnashadi­ shahar aglomeratsiyasi yoki sanoat tuguni vujudga keladi.
Yuqorida keltirilgan mulohazalarga misol qilib Toshkent atrofida joylashgan go`sht kombinati (O`rtaovul shaharchasi), ToshIES, Toshkent agrar universiteti (YAlang`och manzilgohi), yadro fizikasi instituti (Ulug`bek shaharchasi), alkogolsiz ichimliklar kombinati (Qibray) va boshqalarni ko`rsatish mumkin. Toshkent aholisi ehtiyoji va xo`jaligi uchun zarur bo`lgan bu korxonalarni poytaxtda qurishning iloji yo`q. Lekin ular iste`molchi, sanoat, ilm­fan mar­kaziga yaqin bo`lmog`i, zamonaviy infrastruktura tizimiga ega bo`lishi lozim. Bundan yana bir xulosa, ya`ni ishlab chiqarish mujassamlashuvi bilan shahar rivojlanishi o`rtasidagi munosabat kelib chiqadi. Dastlab shaharning vu­judga kelishi va ulg`ayishida ishlab chiqarishni joylash­tirish (mujassamlashuv) etakchi rol o`ynaydi, keyinchalik esa shaharning o`zi ishlab chiqarishning hududiy va mujassam­lashuv omiliga aylanadi.
Endi turli shakldagi mujassamlashuvga misol kelti­raylik. Masalan, O`zbekiston sanoat mahsulotining yarmidan ko`pini har birida 2000 dan ortiq ishchi ishlaydigan kor­xonalar ishlab chiqaradi, deb faraz qilaylik. Bu ishlab chiqarish yoki korxona darajasidagi mujassamlashuvdir. Toshkent shahrida mavjud korxonalar O`zbekiston Respublikasi sanoat mahsulotining taxminan 17-20 foizini beradi­bu urbanistik mujassamlashuv bo`ladi. Agar Farg`ona vodiysini Respublikamizning asosiy pilla yoki meva maskani, neft mahsulotlari yoki o`simlik yog`i chiqaruvchi rayoni sifatida ko`rsak, u holda hududiy mujassamlashuvni nazarda tutgan bo`lamiz.
Mujassamlashuvning yuqori yoki pastligi ayni paytda ma`lum bir sohaning rivojlanganlik darajasini belgi­laydi. Bu yerda «umumiy maxraj» bo`lib shahar, viloyat yoki boshqa bir joyda yashovchi aholining ulushi, hissasi xizmat qiladi. Aytaylik, Farg`ona vodiysida O`zbekiston Respub­likasi aholisining 27 foizi joylashgan. Agar u yoki bu ishlab chiqarish ko`rsatkichi shu raqamdan qancha yuqori bo`lsa, u holda mazkur ishlab chiqarish tarmog`i vodiyda rivoj­langan, iqtisodiy mujassamlashgan bo`ladi.
Korxona, urbanistik va hududiy mujassamlashuv turli rayon yoki mamlakatlarda turlicha birikma hosil qiladi. Nisbatan past darajadagi urbanistik mujassamlashuvida korxona yoki ishlab chiqarish mujassamlashuvi yuqori bo`lishi ham mumkin. Bunga kichikroq shaharda, masalan, Xivada katta gilam kombinatining joylashuvi misol bo`la oladi. Xuddi shunday, past darajadagi urbanistik mujassamlashuv yuqori ko`rsatkichdagi hududiy mujassamlashuvga ham olib keladi. Bu holda mazkur hududda juda ko`p kichik sanoat punkti yoki markazlari mavjud bo`ladi. Aynan shunday vaziyatni 80­yillarda Respublikaning ko`pgina viloyatlaridagi (Andijon, Buxoro, Farg`ona, Qashqadaryo, Namangan, Xorazm va h.k), to`qimachilik korxonalarining tarqoq, filiallar asosida joylashganligida uchratamiz. SHu bilan birga past darajadagi hududiy mujassamlashuvi yuqori urbanistik ko`rsatkich bilan ham uyg`unlashgan holda keladi. CHunonchi, bir vaqtlar Frantsiya deganda, avvalo uning poytaxti Pa­rij, Vengriya ramzida esa Budapesht tushunilar edi. Hozir ham qo`shni Qirg`iziston Respublikasida ishlab chiqari­ladigan yalpi mahsulotning talaygina qismini uning poy­taxti Bishkek beradi, Turkiya iqtisodiyotida esa Istambul­ning o`rni nihoyatda katta va h.k.
SHunday qilib, yuqori darajadagi mujassamlashuv, ay­niqsa o`ta yirik korxonalarni barpo etish hamma vaqt ham ijtimoiy­iqtisodiy jihatdan samarali emas. Bunday hol­larda tayyor mahsulotni transportda tashish xarajatlari ko`payadi, ishchi kuchi etishmaydi va eng muhimi­ekologik muvozanat buziladi. Xo`sh, qaysi darajadagi mujassamlashuv ma`qul, degan savol tug`iladi. Axir, ayni bir hajmdagi mahsulotni turli xil birlikdagi korxona, shahar yoki rayonlarda ishlab chiqarish mumkin­ku! Bu erda ham bir tomonlamalik, qat`iylik noo`rindir. Binobarin, turli xil yiriklikdagi korxonalar, katta­kichik shaharlar bo`lgani maqsadga muvofiq. Demak, mujassamlashuv ob`ektiv qonu­niyat, biroq u barcha mamlakatlarga xos va iqtisodiy sa­maradorlikka ega bo`lsada, uning ma`lum chegarasi, ko`lami, doirasi bo`lishi shart.
Mamlakatning birgina, aksariyat hollarda poytaxt shahar asosida rivojlanishini Lotin Amerikasi davlatla­rining yaqin o`tmishdagi taraqqiyoti yoki hozirgi Afrika mamlakatlari misolida ko`rishimiz mumkin. Ushbu mam­lakatlar o`z ijtimoiy­iqtisodiy borlig`ini ularning eng yirik markazi bo`lgan poytaxt shahrida mujassamlashtiradi. Bunday hollarda ishlab chiqarishning bir tomonlama yoki nomutanosib hududiy tarkibi o`ta markazlashgan mujassam­lashuvni bildiradi.
Respublikada ham faqat Toshkent yoki Toshkent viloya­tini rivojlantirib, qolgan mintaqalarni o`z holicha qol­diraverish yaramaydi, albatta. SHu bois Qoraqalpog`iston Respublikasi, Xorazm, Surxondaryo, Jizzax kabi viloyatlar ijtimoiy­iqtisodiy rivojlanishini jadallashtirish mustaqil davlatning ilmiy asoslangan mintaqaviy siyosa­tida o`z aksini topmog`i lozim.
Markazlashuv mujassamlashuvning bir ko`rinishidir. Bu erda ishlab chiqarish korxonalari yoki boshqa tashki­lotlar va sohalarni atigi birgina shaharda joylashuvi tu­shuniladi. Ayni paytda mamlakat yoki xo`jalik boshqa­ruvining bunday tizimi yakka hokimlik­monopoliyaga olib kelishi turgan gap, bu esa bozor­erkin iqtisodiyot sharoi­tida maqsadga nomuvofiqdir.
Ta`kidlash joizki, o`tish davri iqtisodiyotida barcha sohalarning kichik bo`lgani ma`qulroq. CHunki, ular hara­katchan, mabodo kasod bo`lganda, inqirozga uchraganda, tez va oson qayta ixtisoslashtirilishi mumkin. Bunday ixcham korxonalarni boshqarish ham qiyin emas. Ammo, kichik korxonalar asosan mahalliy bozorni to`yintiradi va shu jihatdan ularning raqobatbardoshligi, eksport salohiyati o`ta past. Qolaversa, xo`jalikning, jumladan sanoatning barcha tarmoqlarida ham (masalan, avtomobilsozlik, neftni qayta ishlash, kimyo va b.) mayda hajmdagi korxonalarni qurib bo`lmaydi. O`z navbatida to`g`ri tashkil etilgan yirik korxonalar mintaqa va milliy iqtisodiyotning tayanchi, mamlakat qudratini, uning jahon bozorida qatnashuvini ta`minlaydi.
Mujassamlashuv qishloq xo`jaligi va ayniqsa trans­portda uncha sezilarli emas, chunki ularning joylashuvi «nuqtasimon» bo`lmay, balki areal (maydon) va lentasimon shaklga ega. Albatta, bu erda sof holdagi ishlab chiqarish, ya`ni korxona darajasidagi mujassamlashuv nazarda tu­tiladi. Bunday mujassamlashuv aholi joylashuvida, aholi manzilgohlarning katta­kichikligida, sog`liqni saqlash, ta`lim tizimi, savdo, sport, madaniyat va boshqa ijtimoiy sohalar korxonalarini tashkil qilishda yaqqolroq namoyon bo`ladi. Biroq, yuqorida ta`kidlaganimizdek, mazkur tar­moqlarda ham o`tish davrida faqat yirik korxonalarni qurish ijobiy natijalar bermasligi mumkin.
Tarixan qaraganda, ixtisoslashuv mujassamlashuvdan oldin paydo bo`lgan. Zero, dastlabki ijtimoiy mehnat taq­simoti oila a`zolarini-ayol va erkaklarni turmushning turli sohalariga ixtisoslashuvida o`z aksini topgandi (ayollar uy yumushlari bilan, erkaklar ovchilik bilan shu­g`ullanardilar). Ma`lumki, bu davrda kishilar tabiatda mavjud bo`lgan oziq­ovqat bilan kun kechirar edilar.