1 Mavzu. Fanning obyekti, predmeti, maqsad va vazifalari. Til ijtimoiy hodisa

«Bir ntahkam quchoqla, 
kechir, kechir» 
jumlasi bilan lfodalagan.
Lekin Uoshu grammatik qoidaiarm o‘zlashtira olmagan, o‘zi o‘rgangan so‘zlarni 
boshqa shimpanzelarga ham o'rgata olmagan. U til o‘rganish bilan bir necha yil 
shug'ullangan bo‘Isa-da, umng til o‘rganish qobiliyati ikki yosh bolanikidan ham 
past boMgan.1 
Yuqorida keltinlgan dalillar ham tilning jamiyat bilan bog'liqligim, uni jamiyatdan 
ajratish mumkin emasligini ko‘rsatib turibdi. Shunday qihb, til o‘z tabiatiga va 
kishilik jamiyatida bajaradigan vazifasiga ko‘ra ljtimoiy hodisadir Ammo ljtimoiy 
hodisa sifatida til boshqa ljtimoiy hodisalardan ajralib turadi, ya’m til o‘ziga 
xosligi bilan jamiyat faoliyatining barcha sohalariga xizmat qiladi. 
Til sinfiy xarekterga ega emas. Dastlabki davrlarda jamiyatning qarama-qarshi 
guruhlarga boMinishiga qaramay, til birgina guruh ehtiyojini qondirish uchun 
xizmat qilmaydi, u jamiyat a'zolarinmg barchasiga bab-baravar xizmat qiladi. 
Chunonchi, til kishilik jamiyatining tarixiy taraqqiyoti jarayonida ma’lum bir 
guruh tomonidan emas, balki butun jamiyat tomonidan yaratilgan, sayqal topgan 

---

ijtimoiy hodisadir. Shu bilan birga, til biror davrning, biror ijtimoiy-iqtisodiy 
jamiyatning mahsuli bo‘lmay, balki butun jamiyat tarixi jarayonidagi bir qancha 
davrlarning mahsulidir. 
Til doimo jamiyatda rivojlanadi. Til kishilik jamiyatigagina xos hodisasidir. 
Odamlar til orqali axborot oladi, munosabat bildiradi Shuning uchun, til paydo 
boMgandan boshlab, taraqqiyot jarayonida jamiyatda tilni har tomonlama 
o‘rganishga ehtiyoj ortib bordi 
XX asr boshlarida tilshunoslikda tilni ijtimoiy hodisa deb hisoblashga asoslangan 
sotsiologizm ta’limoti yaratildi. Bu taMimotning asoschilari Ferdinand de Sossyur 
va uning shogirdi fransuz tilshunosi Antuan Meyelardir. Ular yangi tilshunoslik 
yo‘nalishiga «sotsiologik lingvistika» nomini berdilar 
Sotsiolingvistikaning rivojlanishida AMeyerning ishlari salmoqli o‘rin tutadi. 
Uning «So‘z semantikasining o‘zgarishi» nomli asarida jamiyat va til o‘rta$idagi 
bogManishlar mavjudligi yorqin ko'rsatib beriladi. Uning fikricha «Til insonlar 
uchun jamiyatning asosiy mezoni bo`lib, u jamiyatda eng kerakli (muomila) 
qurolidir. 
3.
Sotsiolingvistika (lot. 
societas 
- jamiyat + lingvistika) lilslumoslik va 
sotsiologiya fanlari aloqasi asosida yuzaga kelgan bo'lib, tilning vjtimoiy tabiati, 
ijtimoty vazifalarini, til taraq- qiyolidagi ekstralingvtstik omillarni, til siyosatini, 
lisoniy muhitni hunula tilning jaraiyat hayotidagi o‘mi bilan bog‘liq muammolami 
o' rganuvchi soha. 
Ilmiy manbalarda va tilshunoslikka oid tenninologik lug‘atlarda sotsiolingvistika 
lingvosotsiologiya va lingvistik sotsiologiya, til soisiologiyasi, sotsiologik 
lingvistika, sotsial tilshunoslik, lingvistik sotsiologiya, lingvosotsiologiya 
kabi 
nomlanib kelgan. Shuningdek, o'zbek tilshunosligida sotsiolingvistikaning 
muqobili sifatida 
i/limoiy tilshunoslik 
termini ham qoMlanadi. 
Sotsiolingvistika o‘z mohiyat-mazmuniga ko‘ra sotsiologiya, unlropologiya, 
elnologiya, psixologiya, geografiya, tarix kabi fanlar bilan clmmbaichas bog‘liq 
bo'lib, shu fanlar tutashmasida rivojlanib boradi. Uning fan sifalidugi vazifasi 
jamiyatning til bilan bog'liq barcha qirralarini ilmiy ladqiq etishdan iborat. Bundan 
tashqari, nuizkur lan janiiyatning o'zgarib borishi nattjasida tilda kocluiyolgan 
o‘zgarishlarni ham tadqiq etadi. Demak, sotsiolingvistika jamiyat va til o'rtasidagi 
umumiy o‘zgarishlami o'rganuvchi hozirgi zamon tilshunosligida sotsiolingvistik 
tadqiqotlarga qiziqislming kuchayib borayotganligi quyidagi ikki sabab bilan 
tushuntiriladi: 
a) hozirgi jamiyatda ilmiy asoslangan til siyosatiga ehtiyoj kundan-kun ortib 
bormoqda; 
b) struktural tilslunoslik shu vaqtga qadar faqat tilning ichki tuzilishinin o‘rganib 
bilan qiziqib keldi, tilning jamiyat bilan, o‘sha til egasi bo‘lgan xalq tarixi, urf-
odati bilan munosabati muammosi tilshunoslar e'tiboridan chetda qolib keldi. 
Sotsiolingvistika fani yutuqlari shuni ko'rsatadiki, tillar btr- biriga leksik 
jihatdangina ta’sir etib qolmay, bir-birining ichki tuzilishiga ham ta'sir ko‘rsatadi. 
Shunga muvofiq hozirgi zamon tilshunosligida «tillar ichki tuzilishining o‘zaro 
hamkorlik jarayoni» degan tushuncha shakllangan. Mamlakatlararo aloqalarning 
rivojlanishi o‘sha mamlakatlarda yashovchi xalq va elatlar madaniyatining 

---

yaqinlashuviga zamin hozirlaydi, natijada tillar ham bir-biriga ta'sir ko‘rsatadi, 
bunday hamkorlik, o‘z navbatida, tillaming ichki rivojlanishini ta'minlaydi. 
Chet ellarda, ayniqsa, AQShda sotsiolingvistika bo'yicha ko‘p ishlar amalga 
oshirilgan. AQSh tilshunosi R.T.Bell ta’kidlashicha, ijtimoiy tilshunoslik sohasida 
AQShda ikki yo‘nalish mavjud: 
a) sof sotsiolingvistika, bunda gapiruvchi va tinglovchi grammatikasi, bir-biriga 
ta'sin, hamkorligi o‘rganiladi; 
b) til sotsiologiyasi, bunda til ishoralari, belgilarining jamiyatdagi turli ijtimoiy 
jabhalarda ishlatilishi masalalari o‘rganiladi. 
AQShda birinchi yo'nalish mikrosotsiologiya deb yuritiladi, u bilan asosan 
tilshunoslar shug‘ullanadilar, Ikkinchisi esa makrosotsiologiya deb nomlanadi, bu 
muammolar bilan sotsiologlar shug`ullanadilar. 
Mikrosotsiolingvistika kichik ijtimoiy guruhlarni tashkil etuvchi 
shaxslarning nutqiy hamkorlik munosabatlarini o‘rganadi. Makrosotsiolingvistika 
esa bir ijtimoiy gumh bilan ikkinchi guruh o‘rtasidagi nutqiy muloqotni tadqiq 
etadi. Mikrosotsiolingvistika erishgan yutuqlar makrosotsiolingvistik tadqiqotlar 
uchun ilmiy zamin bo‘Iib xizmat qiladi Sotsiolingvistika tilning ijtimoiy muhitga 
ko‘ra o‘zgarish xususiyatlarini atroflicha tadqiq etadi. Bu tilshunoslikda tilning 
o‘zgarish nazaiyasi deb yuritiladi. 
Sotsiolingvistika fani tillar tipologiyasi muammosi bilan ham shug`ullanadi. 
Tillarning sotsiolingvistik tipologiyasi uning jamiyatdagi ijtimoiy mavqeini 
inobatga oluvchi tipologiyadir. Bunday tipologiyaga quyidagi to‘rt mezon asos 
qilib olinadi: 
1. Standartlashtirish - bunda ma'lum bir tilda gaplashuvchilar tomonidan qabul 
qilingan adabiy til tushuniladi.
2. Hayotiylik - bunda ma'lum bir tilda gaplashuvcbi liimiyalning bor-yo‘qligi 
inobatga olinadi. Agar til hayotiy, tirik xolisona bu tilni ona tilim deb biladigan, 
unt e'zozlaydigan jamiyat mavjud bo‘ladi. Ba’zan ilgari o‘lik tilga aylangan tillar 
ham (|qaytadan hayotiylik kasb etishi mumkin. Masalan, ivrit tili eramizdan 
oldingi 1 miung yillikda qadimgi Falastin aholisning tili bo'lgan, 1948-yilda Isroil 
davlati bu tilni ayrim o‘zgarishlar bilan davlat lili sifatida qabul qiladi. 
3. Tarixiylik - bunda ma'lum bir tilning jamiyat tomonidan islilatilishi natijasida 
uning mo‘tadil, bir tekis rivojlanib turishi nazarda tutiladi. 
4. Avtonomik - bunda ma’lum ijtimoiy guruh uchun ona tili silntida xizmat 
qilayotgan u yoki bu til boshqa tillardan tuzilishi bilan tubdan farq qilishi yoki bir 
tilning varianti sifatida iiamoyon bo`lishi tushuniladi. Masalan, o‘zbek, qirg‘iz, 
qozoq, (loiiiqulpoq tillari o‘zaro qiyoslanganda ular orasidagi fonetik, loksik, 
grainmatik farqlar ko‘zga tashlanadi, ya’ni bu tillar avtonom, mustti(|il tillar degan 
xulosa kelib chiqadi. Ana shu tipologik xususiyatlardan kelib chiqib, tillarning 
sotsiolingvistik tasnifi arnalga oshiriladi. Hozirgi zamon tilshunosligi tillarni 
sotsiolingvistik jihatdan quyidagi 7 tipga ajratadi: 
1