1-mavzu: falsafaning prеdmеti va asosiy mavzulari. Falsafiy dunyoharash. (2 soat)

1-mavzu. Ahloqshunosliknig tadqiqot doirasi, maqsadi va vazifalari. Ahloqning kelib chikishi va uning tuzilmasi.
Qadimgi Dune va o'rta asrlarda ahloqiy harashlar. (2 soat)

Reja:
1. Ahloqshunoslik fanining tadqiqot doirasi, maqsadi va boshqa fanlar bilan aloqasi.

2. Ahloqning kelib chikishi va uning tuzilmasi.
3. qadimgi SHarq va Markaziy Osiyoda ahloqiy tafakko'rning rivojlanishi.
4. qadimgi Yunon va Rumo ahloqshunosligi.

ADABIYOTLAR

1. Karimov I.A. O'zbekistonning siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolining asosiy tamoyillari. Toshkent., «O'zbekiston», 1995.
2. Karimov I.A. halollik va fidoyilik faoliyatimizning asosiy mezoni bo'lsin. Toshkent, «O'zbekiston», 1994.
3. Mirziyoyev Sh.M. O`zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirishning 5 ta ustuvor yunalishi buyicha Harakatlar stranegiyasi. 07.02.2017
4.Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik o‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. – Toshkent : O‘zbekiston, 2016.
5.Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. 2017 yil 14 yanvar /. – Toshkent : O‘zbekiston, 2017.
6. Ibn Sino. Baqmanyor al-Ozarboyjoniy bilan munozara. «Soqlom avlod uchun» jurnali, 1996 yil, 3-4-sonlar.
7. Avesto. Asha alqovi. «Soqlom avlod uchun «jurnali,1996 yil, 5-6- sonlar.
8. Konfuciy. Pand-o'gitlar.»Soqlom avlod uchun» jurnali, 1997 yil, 5-6- sonlar.
9. Maqmudov T. «Avesto» haqida. «Guliston» jurnali, 1999 yil, 4-5-sonlar.
10. Аристотель. Никомахова этика. || Аристотель. Сочинения в 4-х томах, том 1, Москва, «Мысль», 1983.
11. Законы Ману. Москва, 1960.
12. Гусейнов А, Иррлиц Г. Краткая история этики, Москва, «Мысль», 1987.
13. Иванов В. История этики Древного мира. Ленинград, Издательство ЛГУ, 1980.
14. Крамер С. История начинается в Шумере, Москва, «Наука»,1989.
15. Философия и жизнь. Серия № 10, 1990, №3 1991, Москва, «Знание».
16. Хайдеггер М. Учения Платона об истине || Историко-философский эжегодник. Москва, «Наука», 1986.

1- masala. Ahloqshunoslikbirnechamingyilliktarihgaegabo'lganqadimiyfan. U bizda «Ilmi ravish»,»Ilmi ahloq»,»Ahloq ilmi»,»Odobnoma» singari nomlar bilan atab kelingan. Ovro'poda esa «Etika» nomi bilan mashqur, biz ham yaqin-yaqingacha shu atamani qo'llar edik. Uni birinchi bo'lib yunon faylasufi Arastu muomalaga kiritgan. Arastu fanlarni tasnif qilarkan, ularni uch guruqga bo'ladi: nazariy, amaliy va ijodiy. Birinchi guruqga u falsafa, matematika va fizikani; ikkinchi guruqga - etika va siyosatni; uchinchi guruqga esa - san'at, qunurmandchilik va amaliy fanlarni kiritadi. Shunday qilib, qadimgi yunonlar ahloqqaqidagi ta'limotni fan darajasiga ko'targanlar va «Etika» (ta ethika) deb ataganlar.

qozirgi kunda bu fanni ilmiy va zamonaviy talablar nuqtai nazaridan «Ahloqshunoslik» deb atashni maqsadga muvofiq deb o'ylaymiz.
Ahloqshunoslik ahloqning kelib chiqishi va moqiyatini, kishining jamiyatdagi ahloqiy munosabatlarini o'rganadi. «Ahloq» so'zi arabchadan olingan bo'lib, «qulq» so'zining ko'plik shaklidir. «Ahloq» iborasi ikki hil ma'noga ega: umumiy tushuncha sifatida fanning tadqiqot ob'ektini anglatsa, muayyan tushuncha sifatida inson fe'l-atvori va hatti-harakatining eng hamrovli qismini bildiradi. Ahloqni umumiy tushuncha sifatida olib, uni doira shaklida aks ettiradigan bo'lsak, doiraning eng kichik qismini odob, undan kattaroqqismini hulq, eng hamrovli qismini ahloq egallaydi.
Odob - inson qaqida yoqimli taassurot uyqotadigan, lekin jamoa, jamiyat va insoniyat qayotida u qadar muhim ahamiyatga ega bo'lmaydigan, milliy urf-odatlarga asoslangan chiroyli hatti-harakatlarni o'z ichiga oladi.
Hulq - oila, jamoa, maqalla-ko'y miqyosida ahamiyatli bo'lgan, ammo jamiyat va insoniyat qayotiga sezilarli ta'sir ko'rsatmaydigan yoqimli insoniy hatti-harakatlarning majmui.
Ahloq esa - jamiyat, zamon, insoniyat tarihi uchun namuna bo'la oladigan ijobiy hatti-harakatlar yiqindisidir.
Bu fikrlarimizni misollar orqali tushuntirishga harakat qilamiz. Deylik, metroda yoshgina yigit, talaba hamma qatori o'tiribdi. Navbatdagi bekatdan bir keksa kishi chiqib, uning ro'parasida tik turib qoldi. Agar talaba darqol: «O'tiring, otahon!» deb joy bo'shatsa, u chiroyli a'mol qilgan bo'ladi; chetdan harab turganlar unga ich-ichidan minnatdorchilik bildirib: «Baraka topgur, odobli yigitcha ekan», deb qo'yadi. Aksincha, talaba yo teskari harab olsa, yoki o'zini mudraganga solib, hariyaga joy bo'shatmasa, qashimiz keladi, ko'nglimizdan: «Buncha beodob, surbet ekan!» degan fikr o'tadi, hullas, u bizda yoqimsiz taassurot uyqotadi. Lekin, ayni paytda, talabaning hariyaga joy bo'shatgani yoki bo'shatmagani oqibatida vagondagi yo'lovchilar qayotida biror-bir ijobiymi, salbiymi - muhim o'zgarish ro'y bermaydi.
Hulqqa quyidagicha misol keltirish mumkin: maqallamizdagi oila boshliqlaridan biri imkon boricha qo'ni-qo'shnilarning barcha ma'rakalarida hizmatda turadi, qech kimdan qo'lidan kelgan yordamini ayamaydi, ochiq ko'ngil, ochiqqo'l, doimo o'z bilimini oshirib borishga intiladi, tirishqoq, oila a'zolariga meqribon va q. k. Unday odamni biz qushhulq inson deymiz va unga maqallamizning namunasi sifatida haraymiz. Bordi-yu, aksincha bo'lsa, u qo'ni-qo'shnilar bilan qo'pol muomala qilsa, to'y- ma'rakalarda janjal ko'tarsa, sal gapga o'daqaylab, musht o'qtalsa, ichib kelib, oilada hotin-bolalarini urib, qaqoratlasa, uni badhulq deymiz. Uning badhulqliligidan oilasi, ba'zi shahslar jabr ko'radi, maqalladagilarning tinchi buziladi, lekin hatti-harakatlari jamiyat ijtimoiy qayotiga yoki insoniyat tarihiga biror bir ta'sir o'tkazmaydi.
Ahloqqa kelsak, masala jiddiy moqiyat kasb etadi: deylik, bir tuman yoqud viloyat prokurori o'zi mas'ul qududda doimo qonun ustuvorligini, adolat haror topishini ko'zlab ish yuritadi, lozim bo'lsa, qokimning noqonuniy farmoyishlariga harshi chiqib, ularning bekor qilinishiga erishadi; oddiy fuharo nazdida na faqat o'z kasbini e'zozlovchi shahs, balki qaqiqiy ququq posboni, adolatli tuzum timsoli tarzida gavdalanadi; u - umrini millat, Vatan va inson manfaatiga baqishlagan yuksak ahloq egasi; u, o'zi yashayotgan jamiyat uchun namuna bo'laroq, o'sha jamiyatning yanada taraqqiy topishiga hizmat qiladi. Agar mazkur prokuror, aksincha, qonun qimoyachisi bo'laturib, o'zi qonunni buzsa, shahsiy manfaati yo'lida oqni qora, qorani oq deb tursa, u ahloqsizlik qilgan bo'ladi: oddiy fuqoro nazdida birgina kishi prokuror-amaldor emas, balki butun jamiyat adolatsiz ekan, degan tasavvur uyqonadi. Bu tasavvo'rning muntazam kuchayib borishi esa, ohir-oqibat o'sha jamiyat yoki tuzumni tanazzulga olib keladi.
Albatta, har uchala ahloqiy qodisa va ularning ziddi nisbiylikka ega. Chunonchi, qozirgina misol keltirganimiz prokurorning ahloqsizligi darajasi bilan o'z yakka hukmronligi yo'lida millionlab begunoq insonlarni o'limga maqkum etgan Lenin, Stalin, qitler, Pol Pot singari shahslar orasida farq bor: agar prokurorning ahloqsizligi bir millat yoki mamlakat uchun zarar qilsa, totalitar tuzum hukmdorlari hatti-harakatlari umumbashariy miqyosdagi fojialarga olib keladi.
Bu o'rinda shuni aloqida ta'kidlash joizki, ahloqiy tarbiya natijasida odoblilik-hushhulqlilikka, hushhulqlilik - yuksak ahloqiylikka aylangani kabi, ahloqiy tarbiya yo'lga qo'yilmagan joyda muayyan shahs, vaqti kelib, odobsizlikdan - badhulqlilikka, badhulqlilikdan - ahloqsizlikka o'tishi mumkin.
Shunday qilib, ahloqshunoslik mazkur uch ahloqiy qodisani bir-biri bilan uzviylikda va nisbiylikda o'rganadi.
Ahloqshunoslik qadimda fizika va metafizika bilan birgalikda falsafaning uzviy (uchinchi) qismi qisoblanar edi. Keyinchalik (Arastudan so'ng) aloqida falsafiy yo'nalishdagi fan maqomini oldi. Bu fikrni quyidagicha kengaytiribroq talqin etish mumkin. Ma'lumki, falsafaning fanlar podshosi sifatidagi vazifasi barcha tabiiy va ijtimoiy ilmlar erishgan yutuqlardan umumiy hulosalar chiharib, insoniyatni haqiqatga olib borishdir. Shundan kelib chiqqan qolda, falsafaning tadqiqot ob'ektini tafakkur deb belgilash maqsadga muvofiq. Ahloqshunoslik ahloqiy tafakkur taraqqiyotini tadqiq etadi va amaliyotda insonni ezgulik orqali qaqiqatga olib borishga hizmat qiladi. Shu bois uni ahloq falsafasi yohud ezgulik falsafsi deb atash mumkin.
qozir u falsafiy fan sifatida uch yo'nalishda ish olib boradi, ya'ni ahloqiy tafakkur taraqqiyotini tadqiq etar ekan, u ahloqni: 1) bayon qiladi; 2) tushuntiradi; 3) o'rgatadi. Shunga ko'ra, u tajribaviy-bayoniy, falsafiy-nazariy va rasmona-me'yoriy tabiatga ega. qadimgilar uni amaliy falsafa deb ataganlar. Zero sof nazariy ahloqshunoslikning bo'lishi mumkin emas. U insoniyat o'z tajribasi orqali erishgan donishmandlik namunalarini qikmatlar, naqllar, matal-maqollar tarzida bayon etadi, kishilarni ahloqiy qonun-qoidalarga o'rgatadi, ularga ahloqning moqiyatini tushuntiradi va falsafiy hulosalar chiharadi
Ahloqshunoslik boshqa ijtimoiy-falsafiy fanlar bilan o'zaro aloqadorlikda rivojlanib kelmoqda. Ayniqsa, uning nafosatshunoslik (estetika) bilan aloqasi qadimiy va o'ziga hos. Avvalo, insonning har bir hatti-harakati va niyati ham ahloqiylikka, ham nafosatga tegishli bo'ladi, ya'ni muayyan ijobiy faoliyat ham ezgulik (ichki go'zallik) ham nafosat (tashqi go'zallik) hususiyatlarini mujassam qiladi. Shu bois Suqrot, Aflotun, Forobiy singari qadimgi faylasuflar ko'p qollarda ahloqiylikni ichki go'zallik, nafosatni tashqi go'zallik tarzida talqin etganlar. Bundan tashhari, ma'lumki, sanьat nafosatshunoslikning asosiy tadqiqot ob'ekti qisoblanadi. har bir sanьat asarida esa ahloqning dolzarb muammolari ko'tariladi va san'atkor doimo o'zi yashayotgan zamonda erishilgan eng yuksak ahloqiy darajani badiiy qiyofalar orqali bevosita yoqud bilvosita aks ettiradi. Demak, nafosatshunoslik o'rganayotgan har bir badiiy asar ayni paytda, ma'lum ma'noda, ahloqshunoslik nuqtai nazaridan ham tadqiq etilayotgan bo'ladi.
Ahloqshunoslikning dinshunoslik bilan aloqasi shundaki, har ikkala fan ham bir hil muammo - ahloqiy mezon muammosini qal etishga haratilgan. Chunki umumjaqoniy dinlar vujudga kelguniga qadar mavjud bo'lgan ma'lum urf-odatlar va qadriyatlar muayyan diniy qonun-qoidalarga, muqaddas diniy kitoblarga katta ta'sir ko'rsatgan. Ayni paytda, dinlar ham ahloqqa ana shunday ta'sir o'tkazganlar.
Chunonchi, islom dinini oladigan bo'lsak, qurьoni karim, qadisi sharif, Ijmo' va muayyan fatvolardagi mezonlar hamda talablar musulmon SHarqi millatlari ahloqiy darajasining shakllanishida katta ahamiyat kasb etgan. Shuningdek, komil inson muammosi har ikkala fan uchun umumiy qisoblanadi. Farq shundaki, ahloqshunoslik bu muammoga zamonaviy tarbiya nuqtai nazaridan yondoshadi.
Ahloqshunoslikning ququqshunoslik bilan aloqasi uzoq tarihga ega. Ma'lumki, juda ko'p qollarda ahloq me'yorlari bilan ququq me'yorlari moqiyatan va mazmunan bir hil bo'ladi. Shunga ko'ra, ahloqni jamoatchilik asosdagi ququq, ququqni esa qonuniylashtirilgan ahloq deb atash mumkin. Zero, ahloqshunoslik bilan ququqshunoslikning tadqiqot ob'ektlari ko'p jihatdan o'hshash, ular faqat yondoshuv usuli nuqtai nazaridan farqqiladi, ya'ni ququq me'yorlarining bajarilishi, odatda, mahsus adliya idoralaridagi lavozimli kishilar orqali, majburiy sankciyalar vositasida yo'lga qo'yiladi: ahloq me'yorlari esa umumiy qabul qilingan milliy urf-odatlar, jamoatchilik fikri yordamida, aloqida belgilangan kishilar tomonidan emas, balki muayyan ijtimoiy guruq, jamiyat tomonidan amalga oshiriladi. Shuningdek, ququqshunoslik kasbi uchun muhim bo'lgan amaliy ahloqjihatlarini ahloqshunoslikning ququqshunos odobi deb ataladigan mahsus soqasi tadqiqqiladi va tavsiya etadi.
Ahloqshunoslik pedagogika bilan ham chambarchas aloqada. Pedagogikadagi shahsni shakllantirish, tarbiyalash, ta'lim berish jarayonlarini pand-nasiqatlarsiz, odobnoma darslarisiz tasavvur qilib bo'lmaydi. Shu bois ahloqshunoslik o'zining nazariy va, ayniqsa, amaliy jihatlari bilan pedagogikaning asosi qisoblanadi. Zero, maorif tizimidagi taьlim-tarbiya o'zini har bir qadamda ahloqiy tarbiya sifatida namoyon qiladi.
qadimdayoq ahloqshunoslikning ruqshunoslik (psiqologiya) bilan aloqasi aloqida ahamiyatga ega bo'lgan. Zotan, bu ikkala fan kishilar hatti-harakati, fe'l-atvori va mayl-istaklarini o'rganadi. Lekin bu o'rganish ikki hil nuqtai nazardan olib boriladi: ruqshunoslik u yoki bu hatti-harakat, feьl-atvor, sababiy asos (motiv) larning ruqiy tabiati va shakllanish shart-sharoitlarini ochib beradi, ahloqshunoslik ruqshunoslik tadqiq etgan qodisalarning ahloqiy ahamiyatini tushuntiradi.
Ahloqshunoslikning ijtimoiyshunoslik (sociologiya) bilan aloqasi o'ziga hos. Bu ikkala fan inson faoliyatini boshharishning ijtimoiy muruvatlaridan bo'lmish ahloqni o'rganadi. Lekin ahloqshunoslikning miqyosi bu borada keng. Ma'lumki, sociologiya insonlarning ommaviy hatti-harakati va ularning qonuniyatlarini faqat muayyan ijtimoiy tuzum doirasidagina tadqiq etadi. Ahloqshunoslik esa, o'z moqiyatiga ko'ra, lozim bo'lganda, muayyan ijtimoiy tuzum yoki davr doirasidan chiqib, inson ahloqining yuksak yutuqi sifatida kelgusi davrlar uchun ham tarihiy va ahloqiy ahamiyat kasb etgan shahsiy, istisnoli hatti-harakatlarni hamda ularning sababiy asoslarini o'rganadi.
Ahloqshunoslikning siyosatshunoslik bilan aloqasi, ayniqsa, o'ziga hos va murakkab. Chunki siyosiy ko'rash harama-harshi ahloqiy qoidalar va talablar ko'rashini taqazo etadi. SHahsiy intilishlar bilan davlat va jamiyat manfaatlarining mosligi, maqsadlar va vositalarning pok yoki nopokligi muammolari o'rtaga chiqadi. Lekin, aslida siyosat qay darajada ahloqiylik kasb etsa, shunchalik u oqilona bo'ladi. Bu qozirgi kunda ahloqshunoslik ham, siyosatshunoslik ham jiddiy tadqiq etadigan eng muhim umumiy muammolardan biridir. Shuningdek, raqbarlik odobi, partiyaviy odob, etiket singari ahloqshunoslikning muomala madaniyati doirasiga kiruvchi mahsus soqalari ham siyosatshunoslik bilan chambarchas boqliq.
Bundan tashhari, keyingi paytlarda ahloqshunoslikning ekologiya bilan aloqasi tobora mustaqkamlanib bormoqda. Tarihan ahloqshunoslik ko'proq insonning o'zi, o'zgalar va jamiyat oldidagi majburiyatlarini taqlil etish bilan shuqullangan, uning tabiatga bo'lgan munosabati diqqat markazidan chetda qolib kelgan. Lekin, keyingi davrlarda, ayniqsa, XX asrda tabiatga nisbatan tor manfaatparastlik doirasidagi yondoshuvlar oqibatida paydo bo'lgan ekologik buqron manzarani o'zgartirdi. Endilikda global ekologik muammolar ko'proq odamlarning ijtimoiy-ahloqiy nuqtai-nazarlariga boqliq ekani ma'lum bo'lib qoldi. Shunday qilib, qozirgi kundagi ekologik muammolarni qal etish ahloqshunoslikka borib taqalmoqda. XX asrda ekologik ahloqshunoslik degan mahsus soqa ham yuzaga keldi. Lekin, bu - ahloqshunoslik ekologiyani to'liq o'z ichiga oladi, degan so'z emas. Chunki bunda ahloqiy baqolash va boshharish ob'ekti sifatida tabiatning o'zi emas, balki odamning tabiatga bo'lgan munosabati maydonga chiqadi.
Ahloqshunoslik hamma davrlarda ham yuksak ahamiyat kasb etib kelgan fan. Faqat zulm va zo'ravonlikka, adolatsizlik va ququqsizlikka asoslangan totalitar tuzumlardagina yolqonga bo'ysundirilgan, sohtalashtirilgan hamda shu yo'l bilan uning ahamiyati pasaytirilgan. Mamlakatimiz mustaqillikka erishishi sharofati bilan yana ahloqshunoslik yangi jamiyatda tobora o'z yuksak mavqeini egallab bormoqda.
Shu o'rinda Respublikamiz Prezidenti Islom Karimovniing quyidagi qimmatli fikrlarini keltirish joiz: «Aslini olganda, ahloq - ma'naviyatning o'zagi», «Inson ahloqi shunchaki salom-alik, hushmuomalalikdangina iborat emas. Ahloq - bu, avvalo, insof va adolat tuyqusi, iymon, qalollik degani». Bu fikrlar, bir tomondan, eski tuzumdan qolgan ahloqsizlik ko'rinishlariga loqayd harovchilarga va ahloqshunoslikni engil-elpi, ikkinchi darajali fan sifatida tushunuvchilarga adolatli zarba bo'lsa, ikkinchi tomondan, ahloqning yangi jamiyatimizdagi ulkan mavqeini hamda ahloqshunoslikning jiddiy nazariy tadqiqotlarga suyanishi kerakligini ta'kidlaydi. Zero qozirgi sharoitda totalitar tuzum ta'qiqi yoqud ta'qibiga uchragan milliy va umuminsoniy ahloqiy qadriyatlar hamdaqadimiy urf-odatlarimiz, an'nalarimiz yangi zamon ma'naviy qadriyatlarini yaratishda asos bo'lib hizmat qilishi mumkin.
Ana shu yangilanish jarayonida ahloqshunoslikning o'z o'rni bor. Uning oldida yangi demokratik va ququqiy davlat barpo etishga kirishgan mamlakatimiz fuharolarining, ayniqsa, yoshlarning ahloqiy darajasiga mas'ullik va har tomonlama kamol topgan zamon kishisi tarbiyasini nazariy asoslashdek ulkan vazifalar turibdi. Ularni faqat qadimiy va har doim zamonaviy bo'lib kelgan ahloqqa yangicha yondashuvlar asosidagina amalga oshirsa bo'ladi. Ayni paytda, ularni ahloqshunoslik fani oldida turgan vazifalarning bir qismi, ta'bir joiz bo'lsa, milliy ahloqshunoslik vazifalari deb atash mumkin. Zero fanimizning qozirgi kunda umumjaqoniy global muammolarni qal qilishdek muhim vazifasi ham borki, u qaqda aloqida to'htalmaslikning iloji yo'q. Ulardan biri, eng muhimi sayyoramizda «etosfera» - ahloqiy muqit davrini yaratish bilan boqliq.
Ma'lumki, yuzlab asrlar mobaynida inson kichik biologik olam sifatida katta biologik olam ichida, uning bir parchasi, jonli organizmlar podshosi, oqil va hukmron qismi sifatida yashab keldi. XIX asrning ohiridan boshlab, ayniqsa XX asrda u o'z tafakkur quvvati bilan, ilmiy-tehnikaviy inqiloblar tufayli ana shu biosfera ichida noosferani-tehnikaviy muqitni yaratdi. Mana, qozirgi kunda, harang, ertalabdan kechgacha biz o'z tehnikaviy kashfiyotlarimiz ichida yashaymiz-eymiz, ichamiz, yuramiz, uhlaymiz ularsiz qayotimizni tasavvur qila olmaymiz. Bular metro, avtobus, televizor, radio, telefon, eskalator, pleyer, lift, kompьyuter, poezd, tayyora, teplohod, gaz plitalari, elektr asboblari, zavodlar, lokatorlar, kimyoviy dori-darmonlar va q. k. Bugun video telefonda gaplashar ekanmiz, yuzlab chaqirim naridagi suqbatdoshimizni ko'rish va u bilan gaplashish uchun ot-ulovda yoki piyoda boradigan bo'lsak, necha kunlab yo'l bosishimiz kerakligi qaqida o'ylab o'tirmaymiz, to'qriroqi, bu esimizga ham kelmaydi. Chunki tehnika bizning yashash muqitimizga aylanib qolgan.
Faqat bugina emas. Inson endilikda o'zi yashayotgan butun boshli sayyoraga ta'sir ko'rsata boshladi. Еr tarihida inson birinchi marta ulkan geologik kuch bo'lib maydonga chiqdi. Insoniy tafakkur biosferadagi o'zgarishlarning asosiy sababiga aylandi. Bu qaqda noosfera ta'limoti asoschilaridan biri buyuk rus olimi V.I. Vernadskiy shunday degan edi: «Butun geologik davr mobaynida yaratilgan, o'z muvozanatlarida barharorlashgan biosfera inson ilmiy tafakkuri bosimi ostida tobora kuchliroq va teranroq o'zgarishga kirishdi... Aftidan, inson ilmiy tafakkuri harakatining bu tomoni tabiiy qodisa bo'lsa kerak... qozir biz biosferadagi yangi geologik evolyucion o'zgarishlarni boshdan kechiryapmiz. - Biz noosferaga kirib boryapmiz». Ammo noosfera faqat ijobiy emas, balki salbiy qodisa sifatida ham namoyon bo'lmoqda. Atom, vodorod, neytron bombalarining kashf etilishi, yadro kallakli baleistik raketalarning yaratilishi ana shunday salbiy qodisalardandir. Bundan tashhari, noosferaning vujudga kelishi atmosferani, olamiy okeanni, er osti va er usti suvlarini, nabototni, qayvonotni, qatto insonni ich-ichidan kimyoviy zaharlanishga olib keldi. qozirgi kunda tirik organizmlarning, o'simliklarning, qayvonlarning ko'pgina turlari jisman yo'q bo'lib ketish arafasida turibdi. Ayniqsa joy topolmay, okeanda, kemalarda so'zib yurgan radioaktiv chiqindilar yoki ularning kimsasiz go'zal orollarga ko'mib tashlanishi, kislota yomqirlarining ko'payib borishi singari qodisalar baqoyat hatarli. Afsuski, inson ko'ra-bila turib, o'zi o'tirgan shohga bolta urishni to'htatmayotir. Bu muammolarning qal etilishi faqat atrof-muqitni kimyoviy zahardan ekologik tozalashnigina emas, balki, eng avvalo, global ma'noda, XXI asr kishisi ongini tehnokratiya zaharidan foriqlantirishni taqozo etadi. Ya'ni, ular insoniyat oldida endilikda ekologik qodisa emas, balki tom ma'nodagi ahloqiy muammolar sifatida ko'ndalang bo'lib turibdi. Mashqur avstriyalik etolog olim, Nobelь mukofoti laureati Konrad Lorenc: «Yoppasiga va tez yoyilib borayotgan jonli tabiatga begonalashish qodisasining asosiy sababi civilizaciyamiz kishisidagi estetik va ahloqiy to'poslikdir», degan so'zlari shu nuqtai nazardan ayni qaqiqat.
YUqorida aytilganlardan chiqadigan hulosa bitta: kelajakda inson o'zini va o'z sayyorasini muharrar qaloqatdan qutharaman desa - XXI asrdan boshlab etosfera davriga o'tishi kerak; ahloqiylik har birimiz uchun harqadamda bugungi tehnikaviy muqit kabi zaruratga aylangandagina bunga erishish mumkin. Bunda ahloqshunoslik fanining o'rni niqoyatda beqiyos.
Shuningdek, yana bir muhim muammo bu - biologik ahloqshunoslik. Mazkur qodisa so'nggi bir necha o'n yillik ichida sof tabobat muammosidan to'laqonli ahloqiy muammoga aylandi: endilikda, birovning muayyan a'zosini boshqa bemorga jarroqlik operaciyasi yo'li bilan o'tkazish orqali kishi qayotini saqlab qolish ahloqiy nuqtai nazardan qanday baqolanadi, degan savol kun tartibida dolzarb bo'lib turibdi.
2- masala. qadimiy ona sayyoramizdagi qayot odatda uch olamdan iborat deb qabul qilingan. Bular - nabotot, qayvonot va bashariyat olami; ularning o'zaro munosabatlari zaminimizdagi qayotning asosiy omili qisoblanadi. har uchalasiga ham paydo bo'lish, rivojlanish, o'zini muqofaza qilish, nasl qoldirishga intilish instinkti berilgan va qayotining bir kunmas-bir kun o'lim bilan niqoya topish qismati belgilangan. Chunonchi, o'simlik uruqdan paydo bo'ladi, rivojlanadi, singan shohlari o'rnini sirach chiharib, davolaydi - muqofaza qiladi, uruqini qoldirib, bir kun quriydi. qayvon shu hususiyatlar bilan birgalikda sezish a'zolari va qobiliyatiga hamda muayyan darajada idrok etish hislatiga ega. Insonda esa bulardan tashhari muloqaza qilish, fikrlash qobiliyati va uyat qissi, bir so'z bilan aytganda, aql bor. Uni Imom qazzoliy oltinchi sezgi yoki ikkinchi yurak, yurak ichidagi yurak deb ataydi. Ana shu aql ihtiyor erkinligini, ihtiyor erkinligi esa ahloqni taqazo etadi.
Bu fikrni yoyibroq tushuntirish uchun insonning paydo bo'lishi tarihiga nazar tashlamoq joiz.
Avvalo, shuni aytish kerakki, insonning paydo bo'lishi eng baqsli muammolardan biri qisoblanadi. Bu borada bir-biriga harama-harshi ikki harash mavjud. Biri - diniy, ikkinchisi - daqriycha harash. Diniy-e'tiqodiy nuqtai nazardan odamni Hudo yaratgan. Daqriycha harash esa, buni inkor etib, odamni tabiat yaratgan, u tabiatning bir qismi, degan qoyani ilgari suradi. Ular orasida ingliz tabiiyyotshunosi CHarlьz Darvin (1809-1882) fikrlari aloqida e'tiborga molik. U tabiiy turlarning tanlov yo'li bilan kelib chiqishi qaqidagi evolyucion ta'limotni yaratdi. Darvin odam bilan odamsimon maymunlarning hardoshligini isbotlashga urindi va odam maymundan paydo bo'lgan jonzot degan hulosa chihardi. Darvincha-daqriycha harash yaqin-yaqingacha «socialistik lagerь» qududiga kirgan mamlakatlarda rasmiy, davlat yondoshuvi sifatida hukm surib keldi. Totalitar tuzumga asoslangan bu davlatlar tanazzulga uchragach, yana insonni Hudo yaratgan degan fikr ularda etakchilik mavqeini egalladi. Umuman, olganda, insoniyatning intellektual tarihida, qatto nisbatan daqriylik asri bo'lmish XX asrda ham, insonni Hudo yaratgan, degan fikr kamida to'qson foyizni tashkil etadi. Biz ham ana shu ko'pchilik tomonidamiz. Ayni paytda, kamchilik bildirgan va bildirayotgan aksil fikr ham yashash ququqiga ega ekanini tan olamiz.
Shuni ham aytish kerakki, ba'zilarda, diniylik bilan dunyoviylik bir-biri bilan siqishadigan qodisalarmi, degan qavotirli savol tuqiladi. Biz unga «qa!» deb javob beramiz. Ular na faqat siqishadi, balki bir-birini taqozo etadi. Hususan, dunyoviylik diniylikning mavjudlik sharti, ya'nibu dunyo bo'lmaganda, umumjaqoniy dinlar va muqaddas kitoblar nozil qilinmagan bo'lur edi. Ular bir-biri bilan siqishgani uchun ham bugun biz Arastuga, Forobiyga, Ibn Sinoga, Kantga, Uluqbekka, Nьyutonga egamiz. hamma tushunmovchilik bizda qali ham sho'rolar davridan qolgan sarqit-odatdan kelib chiqadi: biz qali-qanuzgacha dunyoviylikni emas, daqriylikni, dunyoviy ilmlarni emas, markscha-lenincha deb atalgan sohta «fan»ni inkor etadi. Dunyoviylik esa jamiyatdagi diniylikni ham, daqriydikni ham fuharolarning vijdon erkinligi sifatida qabul qiladi. Shu bois bizning davlatimiz aslo daqriy davlat emas. Franciya, Olmoniya, Yaponiya, AqSH kabi dunyoviy davlat, ta'lim tizimimiz ham daqriylikka emas, dunyoviylikka asoslanadi.
Ahloqqaqida gap borganda, albatta uning muayyan tuzilmasi, unga asos bo'lgan omillar, unsurlar to'qrisida to'htalmaslik mumkin emas. Ahloq tuzilmasini, odatda, uch omil-asosdan iborat deb qisoblaydilar. Bular-ahloqiy anglash (ahloqiy ong), ahloqiy qis etish (ahloqiy qissiyot) va ahloqiy munosabatlar (ahloqiy hatti-harakatlar). Ba'zi mutahassislar (chunonchi, mashqur rus ahloqshunosi A.I. Titarenko) ahloqshunoslik mezoniy tushunchalarini (kategoriyalarini), ahloqiy me'yorlar va tamoyillarni ahloq tuzilmasi tarzida taqdim etadilar. Bizning nuqtai nazarimizdan bu fikr unchalik to'qri emas. Chunki mazkur tushunchalar, tamoyillar va me'yorlar ko'proq ahloqqa emas, balki uni o'rganadigan fanga - ahloqshunoslikka taalluqlidir. Umuman, shuni aytish kerakki, ahloqshunoslik fanida ancha-muncha chalkashliklar mavjudki, ularning sababini mazkur fanning boshqa fanlarga nisbatan aloqida hususiyatlarga egaligidan, ya'ni unda ko'p qollarda ilmiy-nazariy jihatlarning ilmiy-amaliy tomonlar bilan omuhtalashib ketganidan qidirmoq lozim.
Shunday qilib, ahloq tuzilmasi uch asosiy omilni: ahloqiy anglash, ahloqiy qis etish va ahloqiy munosabatlarni o'z ichiga oladi. Ayni paytda ana shu omillarning tuzilmadagi o'rni, to'qriroqi, mavqei masalasida ham turli hil harashlar mavjud. Ba'zi ahloqshunoslar ahloqiy anglashni, boshqa birovlar ahloqiy qissiyotning o'zini asosiy unsur deb talqin etadilar. Yana ba'zi birovlar ahloqiy anglash-ahloqiy ongga etakchilik mavqeini beradilar. Ho'sh, aslida qanday harash qaqiqatga yaqinroqq
Avvalo, shuni ta'kidlash kerakki, juda ko'p qollarda ahloq tuzilmasidagi mazkur uch omil-unso'rning birortasisiz ahloq tushunchasini tasavvur qilib bo'lmaydi. Boshqacha aytganda, ahloqni inson ko'zi oldida gavdalantiruvchi ahloqiy munosabatlarning qis etish va ahloqiy anglashsiz yuzaga chiqishi, ya'ni mavjud bo'lishi mumkin emas. Bunday qolat ahloqiy qis etishga ham, ahloqiy anglashga ham taalluqli. Zero tuzilmadagi bu uch unsur-omil bir-birisiz kamdan-kam mavjud bo'ladi, doimo bir-birini taqozo qiladi.
Endi ahloqiy anglashning tuzilmadagi etakchilik mavqeiga, to'qriroqi, asosiy unsur sifatidagi o'rniga kelsak, uni bu tarzda talqin etish, bizningcha, to'qri emas. Vaqolanki, sho'rolar davrida va qozirdagi rus olimlari orasida ba'zi harbdagi zamonaviy ahloqshunoslik yo'nalishlarida ana shunday harash hukmron ekanini ko'ramiz. Aslida esa, tuzilmada poydevor unsur sifatida ahloqiy qissiyot yoki ahloqiy qis etish namoyon bo'ladi. To'qri, juda ko'p qollarda biror bir ahloqiy harorning amalga oshuvi uzoq yoki qisqa vaqt mobaynida o'sha haror oqibatlari to'qrisida ongli ravishda hulosa chiharishga, ularni avvaldan anglab etishga urinish bilan boqliq bo'ladi, ya'ni biz o'z hatti-harakatlarimizni ahloqiy anglash elagidan o'tkazib, faoliyat ko'rsatamiz. Lekin o'sha anglab amalga oshirilgan ahloqiy haror tubida, so'zsiz, ahloqiy qissiyot yotadi. Demak, ahloqiy qis etish ahloqiy anglash uchun material vazifasini o'taydi.
Ba'zan esa o'sha «material» - qissiyotning o'zi ahloqiy anglashni chetlab o'tib, munosabat tarzida namoyon bo'ladi. Bunga insonning favqulodda qolatlardagi hatti-harakati misol bo'la oladi. Deylik, yuqori tezlikda ketayotgan avtomobilь oldidan yo'l o'rtasiga, koptokni quvib, go'dak chiqib qoldi. qaydovchi tormozni bosish barobarida, shu zaqoti mashinasini keskin chetga buradi. Bola omon qoladi, qaydovchi jaroqatlanadi, mashina pachoq bo'ladi. Bu qolatda qaydovchining go'dakka nisbatan, meqr-shafqati, achinish qissi, inson bolasini oliy qadriyat sifatida qis qilishi muhim rolь o'ynaydi. qaydovchi o'z hatti-harakatini «oqilona harorga» kelishi uchun, «etti o'lchab, bir kesib» amalga oshirmaydi - hamma narsa bir laqzada ro'y beradi. Bunda anglash emas, ong emas, oniy intuiciya, o'z qavmdoshi qayotini asrashdek tabiiy-biologik qissiyot-instinkt qal qiladi, ya'ni mazkur qissiyot tom ma'nodagi anglash darajasiga ko'tarilib ulgurmasdanoq munosabatga aylanadi.
Hulosa qilib aytganda, bizning ahloqiy qayotimiz, barcha ahloqiy tajribalarimiz, ahloqiy faoliyatimiz ana shu uch omil asosida ro'yobga chiqadi. Ahloqiy kodekslarimiz, me'yorlarimiz va tamoyillarimiz ularga asoslanadi. Lekin aldov, yolqon, sohtalik va totalitar ahloqiy zuqum hukmronlik qilgan davrlarda yoki mamlakatlarda ahloqiy qissiyot, ahloqiy anglash, ahloqiy munosabatlar qabul etilgan kodekslar, me'yorlar hamda tamoyillarga ko'pincha to'qri kelmaydi. Rasmiy ahloqiy qonun-qoidalar bilan qaqiqiy ahloqiy intilishlar orasida ma'naviy jarlik paydo bo'ladi. Tilda bu qonun-qoidalar ko'klarga ko'tarilgani qolda, dilda, ich-ichdan ularga harshilik hukm suradi. Natijada jamiyat uchun fojea bo'lgan ahloqiy so'z bilan ahloqiy faoliyatning aloqida-aloqida mavjudligi ro'y beradi. Buni biz sho'rolar davridagi «kommunizm quruvchisining ahloqiy kodeksi» bilan shu kodeksni qayotga tatbiq etishga yo'naltirilgan guruqlarning, «shu kodeks asosida yashayapmiz» degan odamlarning poraho'rligida, tashmachiligida, hudbinligida, yolqonchiligida ko'rganmiz.
Biz shu o'ringacha, e'tibor qilsangiz, ahloqni butun insoniyat uchun umumiy qodisa sifatida talqin etib keldik. Zotan ahloq eng avvalo, umuminsoniy an'anaviy qodisadir. Asosiy ahloqiy qadriyatlar, mushtarak ahloqiy tushunchalar, ahloqiy tamoyil va me'yorlar barcha mintaqalar hamda millatlar uchun bir hil ma'no kasb etadi. Chunonchi, muqabbat, ezgulik va yovuzlik, yahshilik va yomonlik, vijdon, burch, insonparvarlik, odamiylik, baht, to'qrilik, rostgo'ylik, sahiylik va bahillik singari fazilat hamda illatlar tom ma'noda umuminsoniy qodisalardir. Zero o'zbekcha ezgulik yoki yovuzlik, inglizcha vijdon, francuzcha insonparvarlik, arabcha yolqon, deyish mumkinmiq Albatta, yo'q.
Lekin, ayni paytda, ahloqda umuminsoniylik hususiyatidan tashhari, mintaqaviylik va milliylik hususiyatlari hammuhim ahamiyat kasb etadi. Mintaqaviylik va milliylik hususiyatlari ahloqning nisbatan kichikroqhamrovga ega bo'lgan ko'rinishlarida - hulqiy hatti-harakatlar, odob va etiketda yaqqol ko'zga tashlanadi. Chunonchi, musulmon mintaqasida dasturhon ustida bosh kiyimsiz o'tirish beodoblik qisoblanadi. Buning odobdan tashhari gigienik-ozodalik nuqtai nazaridan ham ahamiyati bor: ovqatlanish paytida ro'molsiz ayol yoki do'ppisiz erkak boshidan soch tolasi, kepak, chang-gard taomga yoki dasturhonga tushishi mumkin. Nasroniylar mintaqasida esa aksincha dasturhon ustida bosh kiyimni echmaslik Hudo in'om etgan taom va dasturhonga qurmatsizlik sanaladi. Yoki amerikalik yigit o'zi kresloda o'tirib, oyoqlarini kuldon va ichimlik ashyolari turgan stolchaga chalkashtirib tashlab, orom oladi va uning uchun bu tabiiy qol qisoblanadi. O'zbek uchun esa, stolga yoki hontahtaga oyoqqo'yib o'tirish - o'ta odobsizlik.
harbu SHarq mintaqalari odobida yana bir katta farq borki, bu qozirgi paytda harbda ququqning ahloqdan, SHarqda ahloqning ququqdan ustuvorligi masalasi. harb yoshlari, baloqatga etgach, ota-onaga teng ququqli fuharolar sifatida munosabat qiladi, o'zining harshi fikrini to'ppa-to'qri, ota yo onasining yuziga tik harab, bayon qiladi va buni inson ququqlaridan, shahs erkinligidan foydalanish deb biladi SHarq yoshlari masalan, yapon yoki o'zbek ota-onaga tik gapirishni, to'qridan-to'qri harshi chiqishni an'anaviy ahloqiy qoidalarning oyoq osti qilinishi deb tushunadi, padari yo volidasiga ko'zini erga tikib, muloyim, o'z fikrini tovush ko'tarmay aytishni, ba'zan esa sukut saqlashni afzal deb biladi, ularga bo'ysunishni burch sifatida olib haraydi. Afsuski, ba'zi harb mamlakatlarida keksa avlodni yoshlar ququqiy qayotiga, erkinligiga qov deb bilish qollari mavjud. Bunga keyingi paytlarda Angliyada bir qancha yoshlar guruqlarining ko'chada ketayotgan hariyalarni tutib, do'pposlashlari oqibatida yuzaga kelgan o'nlab sud jarayonlari guvoqlik beradi.
To'qri, sharqona etiket, odobiy qonun-qoidalarning an'anaviylik bilan boqliq, ba'zi zamonaviy nuqtai nazardan nuqsli tomonlari bor. Lekin, shunga haramay, ularda insoniylik va meqr- oqibat tuyqulari qali ham mustaqkam ildizga ega. harbda esa qozirgi paytda bunday fazilatlarni uchratish tobora qayri tabiiy qolatga o'hshab qolayotir. Shu bois qozirgi paytda harbning ququqiylik tamoyilini SHarqning ahloqiylik tamoyili bilan uyqunlashtirish zamonaviy jamiyat taraqqiyotida muhim rolь o'ynaydi.
3-masala. Ilm dunyosidagi, harqanday ilmning tarihisiz nazariyasi bo'lmaydi, degan qikmat, ayniqsa, ahloqshunoslikka taalluqli. Zero ahloqshunoslik tarihi ahloqiy tafakko'rning vujudga kelishi hamda uning taraqqiyoti qonunlarini o'rganadi, ma'naviy meьrosning ulkan qismi bo'lmish ahloqiy ta'limotlar, qikmatlar, pand-o'gitlarni zamonaviy jamiyat qayotiga tadbiq etish va tarqib qilish yo'llarini taqlil etadi. Garchand har bir ahloqiy koncepciya ma'lum bir mutafakkir muloqazalari va faoliyatining mevasi bo'lsa-da, u, moqiyatan, muayyan tarihiy davr talablaridan kelib chiqadi. Ayni paytda, turli odob va etiket qonun-qoidalarini o'z ichiga oladigan ahloqiy tarqibot muammolari, ahloqiy pand-o'gitlar va me'yorlar talablarini bajarish, ahloqiy boshharish soqasiga kiradi hamda ahloqshunoslikning odatda «amaliy ahloq» deb ataladigan qismini tashkil etadi.
Darqaqiqat, avval aytib o'tganimizdek, «Kalila va Dimna»siz, Konfuciy o'gitlarisiz, «qobusnoma»siz halq maqol va matallarisiz bu fan taraqqiyotini tasavvur qilish qiyin. Shuningdek, muayyan ahloqiy tizimni anglash, baqolash ham huddi tarqibot singari, ma'lum ma'noda adabiyot vositasida amalga oshirilishini unutmaslik lozim.
Amaliy ahloqning dastlabki namunalari bundan uch yarim ming yil avval dunyodagi birinchi yozuv bo'lmish mih hatda giltahtalarga yozilgan maqol va matallardir. Somir (Shumer) alqovlarida (gimnlarida) deyarli barcha bosh ma'budlar ezgulik, adolat, qaqiqat va yahshilik tarafdorlari bo'lganlari uchun ham madq etiladi. Chunonchi, quyosh ma'budi Utu ahloqiy me'yorlarning bajarilishini mahsus kuzatib turgan, ma'buda Nanshe esa, ba'zi matnlarda qaqiqat adolat va shafqat qomiysi sifatida tasvirlanadi. Lekin, ayni paytda, ma'budlar tomonidan o'rnatilgan «Me» deb atalgan qonunlar ro'yhatidan olam harakatini tartibga solish, uning to'htovsiz va uyqun bo'lishini ta'minlash maqsadida yuqoridagi ahloqiy fazilatlar bilan birgalikda - «yolqon», «nifoq», «gina», «kudurat», «qo'rquv» tushunchalari ham o'rin olgan. Shuningdek, somiriylarning maqol va matallari, qikmat-iboralari ham diqqatga sazovor; ularning ko'pchiligi umuminsoniy qikmatlar darajasiga ko'tarilgan va SHarqda bir oz boshqacharoq shaklda qozir hamqo'llaniladi. Bundan tashhari, turli ahloqiy muammolar esa «Gilьgamesh» eposi dostonlarida ko'tarilgan.
Somirliklar erishgan ilmiy, badiiy, ahloqiy daraja, ququqqa oid yutuqlar bobilliklar ahloqiy harashlari uchun asos bo'ldi. Bobilonda somirliklarnikiga nisbatan badiiy yuksak va mukammal «Gilьgamesh» eposi vujudga keldi. Adolat va qaqiqatning qimoyasini asosiy maqsad qilib olgan Bobilon podshosi hammurapining mashqur qonunlar majmui esa qadimgi Somir qonunlarining tadrijiy rivoji edi. Bu majmuada zaiflarni, etim-esir va kambaqallarni adolat tamoyili asosida qimoya qilish asosiy maqsad qilib qo'yilgan; hammurapi unda o'zining kambaqalparvarligi va adolatparvarligi bilan fahrlanadi.
qadimgi Misrda esa odob-ahloq masalalari o'ziga hos pandnomalarda ifoda topgan. Ular orasida «Phatotep o'gitlari» bizgacha etib kelgan eng qadimiy pandnoma qisoblanadi. Bundan deyarli ikki yarim ming yil avval beshinchi sulola fir'avni Jadkara Isesidan vazir Phatotep hariligi tufayli o'rniga o'z o'qlini tayinlashni iltimos qiladi va o'qliga atab o'ttiz etti nasiqatdan iborat mazkur pandnomani yozadi. Unda o'sha davr ahloqiy qonun-qoidalari, o'zni tutish, muomala odobi singari muammolar ko'tariladi, ahloqiy fazilatlar esa qikmatlar va nasiqatlar tarzida tarqib qilinadi. Undagi o'gitlar yuksak badiiyati bilangina emas, balki quldorlik davri talablarini chetlab o'ta olgan umuminsoniy demokratik fikrlar tarzida, qaqiqiy donishmandlik va insonparvarlik namunasi sifatida qanuzgacha kishini qayratga soladi: «qimmatbaqo toshdek yashirindir oqilona so'z, qolbuki uni don tuyayotgan cho'ridan topish mumkin». Agar nafaqat qadimgi Misrda, balki undan bir necha ming yil keyingi qadimgi Yunonistonda hamqul ezgulikka, donishmandlikka hos bo'lmagan jonzot sanalganini va odam o'rnida ko'rilmaganini qisobga oladigan bo'lsak, Phatotepning mazkur fikri insoniyat ahloqiy tafakkur taraqqiyotida naqadar katta ahamiyatga ega ekanini anglash mumkin.
qadimgi Turonzamin va Eronzamindagi ahloqiy tafakkur taraqqiyoti zardushtiylik dinining vujudga kelishi bilan boqliq. Tahminan bundan XXH asr muqaddam yoyila boshlagan bu dinning qadimgi Horazmda yaratilgan, «Avesto» deb atalgan muqaddas kitobida asosiy ahloqiy fazilatlar va illatlar sanab o'tiladi, talqin etiladi. Unda zardushtiylik iloqi Aqura-Mazda - ezgulik, Aqriman esa yovuzlik timsoli sifatida namoyon bo'ladi; ezgulik va yovuzlik, yoruqlik va zulmat, qayot va mamot o'rtasidagi abadiy ko'rashning ibtidosi aks etadi. «Abadiy ezgulik», «Ezgu niyat», «Ezgu tartib», «Iloqiy tobe'lik», kabi ezgu tushunchalar real ma'no kasb qilib, insoniylashgan qiyofadagi ma'budlar siymosida namoyon bo'ladi, ular Aqura-Mazda atrofida yahshilik uruqini sepib yuradi. Bunday tushunchalarning aksi esa Aqriman atrofidagi yovuz kuchlarda reallashadi. Yovuz fikr tajassumi Apa Mana, so'lish va o'lim timsoli Tuarvi hamda Zarik ismli devlar shular jumlasidandir.
Zardushtiylik dinini ma'lum ma'noda ahloqiy e'tiqod, uning muqaddas kitobi «Avesto»ni qadimgi ajdodlarimiz amal qilgan ahloqiy tushunchalar va ko'rsatmalar majmui deyish mumkin. Buni ushbu din payqomchisi Zardushtning «Avesto» dagi Asha alqovidan joy olgan quyidagi so'zlarida yaqqol ko'rish mumkin:
«Avesto» dagi talqinlar insonning real qayoti bilan boqliq ekanligi diqqatga sazovor. Undagi ezgulik ruqi - yaratuvchilik, ijodkorlik quvvati, Yovuzlik esa buzish va buzqunchilik kuchi tarzida nomoyon bo'ladi.
«Avesto»da umri davomida ezgulik, yahshilik, poklik va tozalik tamoyillari bilan ish ko'rgan odam o'lgandan so'ng uning ruqi roqat-faroqatda bo'lishi, gunoqkor, fosiq kishiniki esa aksincha: azob-uqubat hamda hunuklik komiga maqkum etilishi aytiladi.
Shuni aloqida ta'kidlash joizki, «Avesto»da inson oliy jonzot tarzida talqin etiladi. Ayni paytda eru ko'kdagi barcha ne'matlarni sevish, ardoqlash insonning muqaddas burchi qisoblanadi. Ozodalik, tozalik gigienik tushunchadan ahloqiy va iloqiy tushuncha darajasiga ko'tariladi: suvni, atrof-muqitni toza tutish, jonivorlarga, hususan, itga uchi o'tkir suyak yoki qaynoq ovqat bermaslik - ularga nisbatan shafqatni anglatadi; inson shafqatli bo'lishi kerak. Bularning hammasi «Avesto»da ekologik ahloqshunoslikning dastlabki ko'rtaklari ham mavjudligini ko'rsatadi. Bu muqaddas kitobdagi turli-tuman ma'budlar bizning tushunchamizdagi pir darajasidadir (masalan, temirchilikning piri-qazrati Dovud v.q). Iloq esa - bitta: Aqura-Mazda, faqat ungagina sajda qilinadi. Demak, yakkahudolikni, tavqidni tarqib etishda ham birinchilik «Avesto»ga mansub. «Avesto»dagi ba'zi bir urf-odatlar va irimlarning qozirgi kunda ham saqlanib qolganini ko'rishimiz mumkin. Isiriq tutatish, qurbonliq uchun so'yilgan jon kallasini davradagi o'taqasilar oldiga qo'yish odatlari hamda sevimli Navro'z bayramimiz fikrlarimizga dalildir. Hullas, «Avesto» yuqorida aytganimizdek, ajdodlarimizning ahloqiy estetik qomusi, qadimiy urf-odatlarimizninig o'ziga hos majmui sifatida qimmatlidir.
qadimgi SHarq ahloqshunosligida qadimgi qindiston ahloqiy tafakkuri aloqida o'ringa ega. U tarihan vedachilik, yo'ga, jaynchilik, buddqachilik, «Bhagavadgita» va «Arthashastra» hamda lokoyata oqimlaridan tashkil topgan.
Vedachilik ahloqshunosligi qadimgi qind jamiyatini to'rt tabaqa-varnaga bo'ladi; braqmanlar (koqinlar), kshatariylar (harbiylar), vayshchilar (deqqonlar, kosiblar), shchudralar (qullar). Mashqur «Manu qonunlari» da yozilishicha, braqmanning mashquloti - ta'lim berish, Vedani o'rganish, qurbonlik qilish, sadaqa ulashish va tuqfalar olish; kshatariylar fuharolarni qo'riqlaydilar; vayshchilar chorva, tijorat, sudho'rlik va deqqonchilik bilan shuqullanadilar; shudralar esa ana shu uch ijtimoiy guruqga hizmat qiladi. Vedachilik ahloqiga ko'ra, brahmanlar tuqma ahloqiy yuksak odamlar, shchudralar esa tuqma tuban ahloq egalari qisoblanadi.
Lekin keyingi oqimlarda, yo'ga, jaynchilik, ayniqsa, buddqachilik ahloqshunosligida, ahloqiy fazilatlar egasi bo'lish insonning zoti ijtimoiy kelib chiqishi bilan emas, balki uning shahsiy kamoloti bilan boqliq, degan fikr ilgari suriladi. Buddqa ta'limotiga ko'ra, dunyo iztirobga to'la va eng muhim muammo ana shu iztiroblardan qutilishning yo'lini topish. Naql qilishlaricha, o'z tengdoshlari bilan ayshu ishratda umr kechirgan shaqzoda Sidharta Gautama kunlardan birida sayr qilib yurib, kasal cholni va janoza marosimini ko'radi. har bir kishini kasallik, harilik va o'lim kutishini eshitib, larzaga tushadi, odamlardan qochib, tarki dunyo qiladi va to'rt ezgu qaqiqatni anglab etadi hamda uni odamlarga etkazadi. Uning qisqacha bayoni shunday:
1. Bu dunyodagi qayot iztiroblarga to'la.
2. Bu iztiroblarning sabablari bor.
3. Bu iztiroblarga barham berish mumkin.
4. Iztiroblarga barham berishga olib boradigan yo'llar mavjud.
Buddqaning to'rtinchi qaqiqati, ayniqsa, ahloqshunoslik nuqtai nazaridan muhim. U Buddqa o'tgan va hammaning o'tishi mumkin bo'lgan nirvanaga (eqtiros, nafrat, pushaymon asta-sekinlik bilan so'nib bo'lgandan keyingi qolatga) etishish yo'lidir. U sakkiz fazilatga erishuvdan iborat: 1) to'qri harashlar; 2) to'qri jur'at; 3) to'qri hatti-harakat; 4) to'qri nutq; 5) to'qri qayot tarzi; 6) to'qri jaqd-jadal; 7) fikrni to'qri yo'naltirish; 8) diqqatni to'qri haratmoq. Shunday qilib, sakkiz yo'l bir-birini taqazo etuvchi uch omil - bilish, hatti-harakat va diqqatning birligidan iborat. Bilim va ahloq bu o'rinda yahlitlikka ega; fazilat bilimdan (illat esa bilimsizlikdan) kelib chiqadi, shu sababdan bilimni fazilatsiz takomillashtirish mumkin emas. Shunday qilib, buddqachilik tomonidan vedalar obro'si, braqmanlarning istisnoli qolati inkor etiladi, jamiyatni varnalarga bo'lish qoralandi. Shubqasiz, bu ahloqiy taraqqiyot ko'rinishlaridan biri edi.
Buddqachilik ahloqshunosligi nafaqat qindistonda, balki qadimgi Hitoyda ham o'ziga hos mavqe egalladi. Lekin u erda yana ikki ahloqshunoslik yo'nalishi katta ahamiyatga va hamrovga ega edi. Ulardan biri daochilik.
Daochilik ta'limotining asoschisi Lao-czi (miloddan avvalgi VI-V asrlar) yirik namoyondasi Chjuan-czi (miloddan avvalgi 369-286 yilar) qisoblanadi. Lao-cziga nisbat beriladigan «Dao de czin» kitobida daochilikdagi asosiy yo'nalishlarning moqiyati aks etgan. «Dao - hamma narsadan ustun», «ildiz», «Еr va osmonning onasi». «dunyoning ilk asosi», «ci» esa moddiy asos, dao «de» ni - fazilatni undan yaratadi. Shuningdek, «dao» yo'l ma'nosini ham anglatadi. «Dao de czin» ni «fazilat yo'li» deb ham atash mumkin.
Inson mavjud olam kabi dao qonunlari asosida vujudga kelgan, u tabiatning bir qismi, uning vazifasi fazilat (de) yo'lidan borish. harqanday sun'iy aralashuv, tabiatning muvofiqlik tartibini o'zgartirishga intilish-odamlar uchun qaloqatli, barcha yovuzliklarning, son-sanoqsiz bahtsizliklarning manbai tabiat joriy etgan qonunlardan chekinishdadir. Shu sababli Lao-czi nazdida faoliyat daoga harshi haratilgan va halqqa zarar keltiradi, uning asosiy ahloqiy tamoyili «uvey» - faoliyatsizlik; donishmand kishining «dao»si, bu - ko'rashsiz faoliyat. Lekin bu ko'rashsiz faoliyat aslida tabiatga harshi bo'lmagan faol hatti-harakat, faqat daoga hos, tabiat qonunlariga mos faoliyat.
Ayni paytda, Lao-czыning fikricha, donishmand bilimini oshira borib, uni odamlarga tarqatmaydi, faqat halqning farovonligi uchun ishlatadi; «Halqning bilimi kuchli bo'lsa, uni boshharib bo'lmaydi. Uning emagini totli, kiyimini chiroyli, uy-joyini tinch, qayotini quvonchli qilish kerak». Ana o'shanda, ya'ni ilm fan taraqqiy etmasa, civilizaciya kirib kelmasa, bir davlat qo'shni davlatga ko'z olaytirmaydi, urush bo'lmaydi. Hullas, donishmand ibtidoiy davrlarni ideallashtiradi.
Hulosa qilib aytadigan bo'lsak, daochilik ahloqshunosligidagi asosiy maqsad - odamlarning tabiat ko'rsatgan yo'ldan borishiga erishish; tamoyili - faoliyatsizlik; halqning bahti - uning uruqchilik, qabilachilik munosabatlaridagi tenglik va soddalikka qaytishida; donishmandlarning bahti esa mo'ьtadillik; hotirjamlik, tabiatga yaqinlikdadir.
Daochilikning asosiy raqibi qisoblanmish konfuciychilik esa qora halqdan nodonligi uchun jirkanadi, uni ahloqiy qayotga nomunosib deb biladi. Zero, konfuciychilikning ahloqiy ideali czyun-czi qimmatli jo'mard. Uning yuksak fazilatlari - fidoyilik, sofdillik, sadoqat, adolat. U muomala bobida muloyim, yuksak martabalilarga qurmat bilan murojaat qiladi, halqqa nisbatan esa qimmatli, adolatli munosabatda bo'ladi.
Konfuciy ta'limotida asosiy ahloqiy qonun, asosiy ahloqiy tushuncha-jenь (insoniylik). «Lunь yuy» («qikmatlar») kitobida shunday deyiladi; «Kimki chin dildan insonni sevishga intilsa, u yovuzlik qilmaydi». «o'zingga ep ko'rmagan narsani o'zgaga munosib ko'rma, shunda davlatda ham, oilada ham o'zingga nisbatan yovlik qis qilmaysan». Demak, jenь - ham jamiyat, ham oila a'zolari orasidagi munosabatlarni belgilaydigan ahloqiy tamoyil. U bilan «syao» - ota-onani, kattalarni qurmat qilish, «li» - urf-odat, marosimlarni e'zozlash tushunchalari mustaqkam boqliq. Ayni paytda «li» tushunchasining ma'nosi ancha keng, u davlatga bo'lgan munosabatni ham o'z ichiga oladi. qoqon (imperator) - Osmon o'qli, u Osmon ostidagilarning barchasiga ota. Osmon ostidagi tartib-qoida esa quyidagicha: «Podsho-podsho, ota-ota, mulozim-mulozim, o'qil-o'qil bo'lishi kerak».
Fazilat egasi bo'lishning konfuciychilikda ikki hil yo'li aniq ko'zga tashlanadi: halq uchun - urf-odatlarga so'zsiz, o'ylab o'tirmasdan bo'ysunish; qimmatli jo'mard uchun esa o'zini ahloqiy jihatdan takomillashtira borish va ahloqiy burchini ongli ravishda bajarish. Konfuciychilikning qimmatli jo'mard tarbiyasi tizimidagi qikmatlari qozir ham o'z ahamiyatini yo'qotgan emas.; «Ustoz, debdi: YU, sen olti illatning olti bosqichini bilasanmiq» Czin-lu: «Yo'q,» deb javob beribdi. Ustoz debdi; «Unday bo'lsa, o'tir, aytib beraman. Insonparvarlikni sevish-u, ilm olishni sevmaslik, illat shundaki, bu - befarosatlikka olib keladi, donishmandlikni sevish-u, ilm olishni sevmaslik illat shundaki, bunda inson o'z umrini mayda ishlarga sarflaydi, qaqiqatgo'ylikni sevish-u, ilm olishni sevmaslik, illat shundaki, bu - o'ziga zarar etkazishga olib keladi, to'qrilikni sevish-u, ilm olishni sevmaslik, illat shundaki, bu - qo'pollikka olib keladi; mardlikni sevish-u ilm olishni sevmaslik, bu-isyonkorlikka olib keladi, qat'iylikni sevish-u, ilm olishni sevmaslik, bu-boshboshdoqlikka olib keladi».
qadimgi SHarq ahloqshunosligi erishgan yutuqlar shunchaki tarih bo'lib qolmadi. Ularni o'zlashtirish natijasida, SHarq bilan yaqin aloqa qilish uchun juqrofiy qulayliklarga ega bo'lan qadimgi Yunonistonning polislarida (shahar-davlatlarida) ahloqshunoslik yangi bosqichga ko'tarildi. Keyinchalik qadimgi SHarqda ilgari surilgan qoyalar, qo'llangan tushunchalar, nazariy-amaliy tajriba bilvosita butun Ovro'po uchun ham ahamiyat kasb etdi.
4- masala. qadimgi Yunon ahloqshunosligi qaqida gap ketar ekan, asosan, to'rt buyuk faylasufning nomini tilga olish odat bo'lib qolgan; Suqrot, Aflotun, Arastu, Epikur. Lekin, aslida, ulargacha hamqadimgi Yunonistonda ahloqshunoslik borasida ancha-muncha ishlar qilingan. Chunonchi, Demokrit, Pifagor, Gippiy, Gorgiy singari sofistlar (donishmandlar) oqimiga mansub faylasuflarning harashlari diqqatga sazovor. Misol tariqasida Demokritning (tahminan miloddan avvalgi 450-370 yillar) harashlarini olib ko'raylik. U donishmandlikni eng yuksak fazilat, aqlni esa ahloqiy hatti-harakatning mezoni deb biladi va donishmandni ahloqli, nodonni ahloqsiz odam sifatida taьriflaydi. Demokritning fikriga ko'ra, inson uchun qayotdagi birinchi ustoz eqtiyoj va tajribadir. Aynan shular insonni foydali va zararli narsalarni farqlash darajasiga olib keladi.
Demokrit qadimgi Yunon faylasuflari ichida birinchi bo'lib insonning ichki dunyosiga murojaat qildi. U niyatni (hatti-harakat sababini) harakatdan ajratadi. Ayni paytda; «Nomusli va nomussiz odamni nafaqat qilmishi, balki niyati orqali ham bilib olsa bo'ladi», deydi mutafakkir. Demokrit qayo va ishonchni insonni qinqir ishlardan qaytarib turuvchi kuch tarzida ta'riflaydi. Faqat ruqan zaif va gumroq odamlargina o'z muvaffaqiyatsizliklarini ma'budlar, taqdir va tasodifdan ko'radilar. Nodon va yomon odam lazzat, baht hamdaqayotning maqsadi qaqida noto'qri tasavvurga ega bo'lgani uchun o'zini bahtsizlikka mubtalo qiladi.
Suqrot (miloddan avvalgi 470-399 yillar) harashlariga kelsak, u, Konfuciyga o'hshab, ahloq bilan ququqni bo'linmas yahlitlikda olib haraydi: «Nimaiki qonuniy bo'lsa, o'sha adolatdandir». Ikkala mutafakkir hamhukmronlikning yahshi yoki yomon deb baqolanishini fuharolar tarbiyasi bilan boqlaydi, jasorat va betama' hizmat namunalarini o'z davlatlari o'tmishidan topadi.
Suqrotning fikricha, polis bilan fuharo o'z ququqlari jihatidan teng emas; ular ota bilan o'qilga o'hshaydi. Ahloqning asosiy moqiyati-o'zgarmas va abadiy asl fazilat bo'lmish donishmandlik. U ahloqiy hatti-harakat mezoni qisoblangan iloqiy yozmishga mos keladigan benuqson faoliyatdir. Ahloqning manbai esa insondan tashharida, iloqiydir.
Suqrotdan farqli o'laroq, Aflotun (miloddan avvalgi 427-347) ahloqshunosligi uchun, aksincha, qoyalar va ruqqaqidagi ta'limotlar asos bo'lib hizmat qiladi. Aflotunning qoyalar ta'limotiga ko'ra, bizga ko'rinib turgan, biz qilayotgan dunyo bor-yo'qi soyalar o'yini, qaqiqiy dunyoni ko'rish uchun esa inson aqli ojizlik qiladi. Inson qor devoriga kishanband qilib qo'yilgan tutqunga o'hshaydi, u faqat qaqiqiy borliqning noaniq soyalarini kuzatadi, qaqiqiy borliq esa soyalar orqasida, ko'rinmaydi. Uni inson ko'rmaydi, biroq o'sha asl borliqni ko'ra oladigan mangu - o'lmas ruq mavjud. Barcha bilimlar hotira natijasidir; ruqqoyalar dunyosidan bilganlarining baьzilarini eslaydi va vujuddagi qayotida biror-bir diqqatga sazovor yangilikni o'ziga kasb etmaydi. Shunday qilib, Aflotunning fikricha, ahloq, iloqiy asosga ega va ahloqiy fazilat insonga azaldan berilgan.
Aflotun donishmandlikni oliy fazilat, ruqdagi aqliy qismning namoyon bo'lishi deb biladi va davlatni boshharishga loyiq yagona toifa sifatida donishmand-faylasuflarni tan oladi. Yovqurlik - qo'riqchilarga, davlatni qimoya qiluvchi askarlarga hos. Ruqning qirsli qismi bilan boqliq bo'lgan mo'ьtadillik qunarmand-kosiblar, deqqonlarga, yaьni. halqqa hos. Ular avvalgi tabaqaga bo'ysunishi shart. Ulardan so'ng qullar turadi. qullar ahloqdan tashharida, harqanday fazilatdan yiroq, zotan ularning ruqga egaligi gumon. Hullas, Aflotunning ahloqshunosligi qat'iy diniy tabiatga ega. Ayni paytda u ko'p jihatdan vedachilik ahloqshunosligidagi qoyalarni o'z ichiga oladi va ularni rivojlantiradi.
Aflotundan so'ng ikki qadimgi yunon allomasi - Arastu (miloddan avvalgi 384-322 yillar) va Epiko'rning (milodan avvalgi 341-270 yillar) ahloq nazariyalari diqqatga sazovor. Aflotunning shogirdi Arastu birinchi bo'lib ahloqshunoslikni ruqshunoslik bilan siyosatshunoslik oraliqidagi aloqida falsafiy fan sifatida taqdim etdi va unga (keyinchalik Ovro'poda qabul qilingan) « Etika « degan nomni berdi.
Arastuning ahloqiy harashlari, asosan o'qliga baqishlangan «Nikomahning ahloq kitobi» va «Evdemning ahloq kitobi» hamda «Katta ahloq kitobi» risolalarida o'z aksini topgan. Arastu qadimgi Yunon mutafakkirlari ichida birinchi bo'lib ihtiyor erkinligini ahloqning asosi sifatida olib haraydi va ahloqiy fazilatni Aflotunga harama-harshi o'laroq, ruqning tuqma hususiyati emas, balki kasb etiladigan (qosil qilinadigan) sifat ekanini aytadi. U barcha fazilatlarni ikkiga bo'ladi: birinchisi, ruqning donishmandlik, tajribakorlik, topqirlik singari ma'naviy soqa bilan boqliq aqliy qismiga oid fazilatlar va, ikkinchisi, ruqning intiluvchan (ihtiyoriy) qismi - sof ahloq bilan boqliq fazilatlar. Uning fikricha, asosiy fazilat adolatdir. «Fazilat, - deydi Arastu, - ma'lum ma'noda o'rtalikdir, zero, doimo o'rtalikka intiladi». Masalan, mardlik telbavor jasorat bilan qo'rqoqlik orasidagi o'rtalik va qokazo. Shuningdek, mutafakkir niyatga katta ahamiyat beradi va uni harakatning tamoyili, boshlanishi deb ataydi. Lekin u pirovard maqsad emas, niyatning tamoyili esa intilish va aql, shu sababli niyat aqldan, es-qushdan va odobdan tashharida bo'lmaydi.
Arastu aql-idrok faoliyatini qayot va faoliyatning oliy shakli, qech bir narsa bilan qiyoslab bo'lmaydigan qadriyat deb qisoblaydi. Oliy aql doirasida subьekt va ob'ekt, fikr va fikrning narsa qodisasi bir-biriga mos, ya'ni Oliy aql (Hudo) tafakkur qaqidagi Tafakkurdir. Garchand inson qech qachon iloqiy qayot darajasiga etisha olmasa-da, lekin unga, ideal sifatida imkon boricha intilishi kerak; inson erishgan komillik doimo nisbiy bo'ladi.
Shunday qilib Arastuning fikricha, ahloqli inson aqliy fazilatlar bilan yo'qrilgan kishidir; aqlni inson emas, insonni aql belgilaydi. Ayol zoti esa past darajali, zaif, ko'z yoshiga erk beradigan, o'zini tutolmaydigan inson, ularda eqtiros aql-idrokdan yuksak turadi, illatlarga erkaklarga nisbatan ko'proq moyil bo'ladilar, shuning uchun ham donishmandlik ularga hos emas; hotin erga bo'ysunishi adolat tamoyilini buzmaydi. San'at, siyosat va ilm fan ozod kishilar uchun. qul, umuman, ahloqdan tashharidagi mavjudot.
qullarni past tabaqali kishilar, hatto jonli narsalar qatoriga kiritish Arastuning inson moqiyatini ijtimoiy-siyosiy mavjudot sifatida tushunishidan kelib chiqadi. Uning uchun jamiyatdan, qabila, jamoa, davlatdan tashharidagi odam - yo Hudo, yoki qayvon. Shu bois yot qabiladan kelgan, polis fuharoligi ququqiga esa bo'lmagan qullar odam qisoblanmaydi. qul faqat ozodlikka erishgandagina insonga aylanadi.
YUqorida ko'rganimizdek, uning nazdida odamlar teng emas, tenglik tushunchasi Arastuga yot. U faqat odamlar o'rtasidagi do'stlik va hayrihoqlikni tan oladi.
Epikur esa o'z harashlarida falsafaning amaliy maqsadini, ahloqiy mazmunini ta'kidlaydi: «Insonning biror bir iztirobiga davo topolmaydigan faylasufning so'zlari ma'nosizdir. Badandan kasallikni quva olmaydigan tabobatdan qech qanday foyda bo'lmagani kabi, ruqni (qalbni) davolay olmaydigan falsafadan ham foyda yo'q«.
Epiko'rning fikriga ko'ra, insonda tanlov ihtiyori bor. U ham Demokrit kabi ezgulik qaqidagi ta'limotni lazzat va iztirob muammosidan boshlaydi. Uning uchun eng muhimi ruqiy qotirjamlik. Do'stlaridan biriga u shunday deb yozadi; «Zarrin to'shagu to'kin dasturhoning bo'lib, beqalovat yashagandan ko'ra, pohol to'shakda hotirjam yotganing afzal!» Fazilatlar orasida Epikur adolat bilan donishmandlikka aloqida e'tibor bilan haraydi. Adolat tushunchasida mutlaqlik va nisbiylik qollari mavjudligini ta'kidlab o'tadi: «Umuman, adolat hamma uchun bir hil, chunki u odamlararo munosabatlardagi foydali qodisa; lekin muayyan mamlakatlarning o'ziga hosligi nuqtai nazaridan va shunga o'hshash boshqa sharoitlarda adolat barcha uchun bir hilda bo'lolmay qoladi.» Fazilatlarning moqiyati insonni lazzatga olib borishdan, hotirjamlikka hamda ruqning faoliyatli qolatiga hizmat qilishdan iboratdir. Baht esa ahloqiy va jismoniy soqlomlikdan yuzaga keladi.
Epikur iztirobdan qochishni emas, uni engish kerakligini ta'kidlaydi. Buning uchun ahloqiy qat'iyat, fikr yorqinligi, fikr qudrati iztirobga harshi qo'yilishi kerak. Uning ahloqiy ideali - erdagi qayotga nafrat bilan haramaydigan, aksincha, tabiat bilan hamnafas bo'lib, ya'ni tabiat belgilab bergan qayotiy maqsadga muvofiq yashaydigan donishmand, faylasuf. Aynan tabiatga muvofiqlikda, turli bid'at va aldamchi fikrlardan qutilib, o'z eqtiyojlarini tabiiy zarurat bilan moslashtirgan qoldagina donishmand tafakkur va ichki erkinlik borasida oliy darajadagi lazzatga erishadi. Donishmand o'z kuchi me'yorini biladi va undan oqilona foydalanadi. Unga baht manbai-faqat ma'naviy ezgulikda, do'stlik bilan bilimda bo'lgan nisbatan mustaqkam va uzoq muddatli lazzatda ekani ayon. Epikur odamlarning munosabatlarida hammasidan avval tenglik va hamfikrlilikka asoslangan do'stlikni qadrlaydi. Falsafa bilan shuqullanish ham huddi do'stlik singari ruqan hotirjamlikka etishishga olib keladi.
qadimgi SHarq ahloqshunosligi erishgan yutuqlarni yuksak nazariy darajaga ko'targan qadimgi Yunon ahloqshunosligi jaqonshumul ahamiyat kasb etdi. Yunonlik mutafakkirlar ilk bor inson shahsini, inson hatti-harakatiga asoslangan niyatni tadqiq etishga va ahloqiy qilmish muammolarini tushuntirishga urindilar.
qadimgi Yunon ahloqshunoslari ilmiy an'analarini Ciceron, Lukreciy Kar, Seneka, Epiktet, Mark Avreliy, Sekst Empirik singari qadimgi Rumo mutafakkirlari davom ettirdilar.
Tit Lukreciy Kar (miloddan avvalgi 99-44 yillar), Epikur ahloqiy ta'limotining izchil qimoyachisi sifatida, mashqur «Narsalarning tabiati qaqida» degan dostonida ruq va vujudning ajralmas aloqasini ta'kidlaydi, ruqning o'lishi to'qrisida fikr yuritadi, insonning o'lim qo'rquvidan halos bo'lishida ahloqiy ma'no borligini aytib o'tadi. O'lim qo'rquvidan va ma'budlar oldidagi qo'rquvdan halos bo'lgan kishi bahtli yashashi mumkin, aql-idrok va qis-tuyqular sharofati bilan narsalar qaqida u qaqiqiy tasavvurga erishadi.
Luciy Anney Seneka (miloddan avvalgi 5-milodiy 65 yillar) ham yozuvchi, ham ahloqshunos faylasuf. Uning «qazab qaqida», «SHafqat qaqida», «Bahtli qayot qaqida» singari ahloqshunoslikka doir risolalari ko'pchilikka ma'lum. Ayniqsa, «Luciliyga ahloqiy maktublar» asari mashqur. Senekaning fikriga ko'ra, dunyo moddiy, biroq, unda qandaydir jonli ibtido hukmron: uni aql-idrok deymizmi, tabiat, bashorat yoki taqdir deymizmi-ahamiyati yo'q. Muhimi shuki, uning yoziqi albatta amalga oshadi. Faylasuf fazilatlarning ma'nosini taqdirdan rozilikda, uning zarbalariga insoniy qadr-qimmatni yo'qotmay, mardona va chidam bilan dosh berishda ko'radi.
Shunday qilib, qadimgi Rumo ahloqshunoslari ham inson hatti-harakatlari muammosini o'rtaga tashlaydi va insonning olamdagi o'rni hamdaqayotning maqsadini belgilashga intiladilar. Bunday intilish, ayni paytda, butun qadimgi dunyo mumtoz ahloqshunoslariga hosdir. Hullas, qadimgi dunyoning mumtoz ahloqshunoslari oddiy ahloq-odob qoidalari, pand-o'gitlar va qikmatlardan tortib, to ahloqshunoslik nazariyasi tizimigacha yaratdilar.

Takrorlash uchun savollar

1. «Ahloqshunoslik» iborasi nimani anglatadiq
2. Odob nimaq
3. Hulqning odobdan farqi nimadaq
4. Ahloqshunoslik qaysi ijtimoiy fanlar bilan yaqindan aloqadorq
5. Zamonaviy ahloqshunoslik oldida qanday muhim vazifalar mavjudq
6. Somirliklar va bobilliklarning ahloqiy harashlari nimalarda ifodalanganq
7. «Avesto»ning ahloqiy ahamiyati nimalarda ko'rinadiq
8. Vedachilik ahloqshunosligida asosiy e'tibor nimalarga haratiladiq
9. Buddqachilik ta'limotining demokratik hususiyatlari nimalarda aks etadiq
10. Daochilik ahloqshunosligidagi o'ziga hoslik qay tarzda namoyon bo'ladiq
11. Konfuciy va uning izdoshlari ilgari surgan asosiy qoyalar nimalardan iboratq
12. Arastugacha bo'lgan qadimgi Yunon ahloqshunosligining o'ziga hosligi nimalarda aks etganq
13. Arastu ahloqiy ta'limotining mumtozlik moqiyati nimadaq
14. qadimgi Rumo mutafakkirlarining ahloqiy harashlarida qanday muhim muammolar ko'tarilganq
Tayanch tushunchalar
Ahloqshunoslik, Etika, Odob, Hulq, Ahloq, Noosfera, Etosfera, Biologik ahloqshunoslik. Ezgulik, Yovuzlik, Fazilat, Illat, Ruq, Ihtiyor erkinligi, Iztirob, Adolat, Donishmandlik, Do'stlik.