|
3- masala. Sillogazmning figuralari va moduslari
Oddiy katьiy sillogazmning strukturasida o'rta terminning joylashishiga harab sillogazmning turtta figurasi farqqilinadi.
I figurada o'rta termin katta asosning sub'ekti, kichik asosning predikati bo'lib keladi.
II figurada o'rta termin katta va kichik asoslarning predikati bo'lib keladi.
III figurada o'rta termin har ikki asosning sub'ekti bo'lib keladi.
IV figurada O'rta termin katta asosning predikati, kichik asosning sub'ekti bo'lib keladi.
Sillogizm asoslari oddiy kat'iy hukmlar (A, Е, I, 0)dan iborat. Bu hukmlarning ikki asos va hulosada o'ziga hos tartibda (tuplamda) kelishi modus deb ataladi. «Modus» - shakl degan ma'noni anglatadi. Sillogizm figuralarining o'ziga hos moduslari mavjud. har bir figuraning to'qri moduslarini aniqlashda, to'qri hulosa chiharishda sillogizmning umumiy qoidalari bilan birga har bir figuraning mahsus qoidalariga ham amal qilinadi. Figuralarning mahsus qoidalari sillogizm terminlarining o'ziga hos boqlanishi asosida aniklanadi.
Oddiy kat'iy sillogizmning birinchi figurasi quyidagi mahsus qoidalarga ega:
1. Katta asos umumiy hukm bo'lishi kerak.
2. Kichik asos tasdiqhukm bo'lishi kerak.
I figuraning turtta to'qri modusi mavjud:
A A A, Е A Е, A I I, Е I 0.
Moduslarning birinchi harfi katta asosning, ikkinchi harfi kichik asosning, uchinchi harfi hulosaning sifat va mikdorini kursatadi. Figuralarning moduslarini bir-biridan farqlash maqsadida, ularning har biri aloqida nom bilan ataladi.
A A A - Barbara modusi
A. hamma ilmiy qonunlar ob'ektiv harakterga ega.
A. Tafakkur qonunlari-ilmiy qonunlardir.
A. Tafakkur qonunlari ob'ektiv harakterga ega.
ЕAЕ - Celarent modusi.
Е. Hech bir dindor ateist emas.
A. Imomlar dindordir.
Е Hech bir imom ateist emas.
AII - Darii modusi.
A Barcha jinoyatchilar jazoga loyiklardirlar.
I. Ba'zi kishilar-jinoyatchidir.
I. Ba'zi kishilar jazoga loyikdirlar.
ЕYU - Ferio modusi.
Е.Ahloqli insonlarning hech biri vijdonsiz emas.
I. Ba'zi yoshlar ahloqli insondir.
O. Ba'zi yoshlar vijdonsiz emas.
Sillogazmning birinchi figurasi oddiy katьiy hukmlarning barcha turlari bo'yicha hulosalar beradi.
Oddiy kat'iy sillogizmning P-figurasi quyidagi mahsus qoidalarga ega:
1. Katta asos umumiy hukm bo'lishi kerak.
2. Asoslarning biri inkor hukm bo'lishi kerak.
II figuraning turtta to'qri modusi mavjud:
AЕЕ, ЕAЕ, AOO, Е IO.
AЕЕ - Camestres modusi
A. hamma hukmlar darak ran orqali ifodalanadi.
Е. Savol darak gan orqali ifodalanmaydi.
Е. Hech bir savol hukm emas.
ЕAЕ - Cesare modusi.
Е. Hech bir ateist dindor emas.
A. Imomlar dindordir.
Е. Hech bir imom ateist emas.
AOO - Baroko modusi.
A. hamma kushlar uchadi.
O. Ba'zi mavjudotlar uchmaydi.
O. Ba'zi mavjudotlar kushlar emas.
EIO-Festino modusi.
Еqonunlarga amal kilmaganlarning hech biri erkin emas.
I. Ba'zi fukarolar erkindirlar
O. Ba'zi fukarolar qonunga amal kiluvchi emaslar.
YUqoridagi misollardan kurinib turibdiki, sillogizm P-figurasining hulosalari faqat inkor hukmdan iboratdir.
Oddiy kat'iy sillogizmning SH-figurasining bitta mahsus qoidasi bor: kichik asos tasdiqhukm bo'lishi kerak. III figuraning to'qri moduslari oltita: AAI, All, IAI, ЕAO, ЕIO, OAO.
AAI - Darapti modusi.
A. hamma mantiqshunoslar faylasufdir.
A. hamma mantiqshunoslar-ilmli kishilardir.
I. Ba'zi ilmli kishilar faylasufdir.
All - Datisi modusi.
A. hamma oddiy kat'iy hukmlar hulosa asoslari bo'ladi.
I. Ba'zi oddiy katьiy hukmlar chin fikrdir.
I. Ba'zi chin fikrlar hulosa asoslari bo'ladi.
IAI - Disarms modusi.
I Ba'zi faylasuflar mantiqshunos bo'lgan.
A. hamma faylasuflar ilmli kishilardir.
I. Ba'zi ilmli kishilar mantiqshunos bo'lgan.
ЕAO - Felapton modusi.
Е. Hech bir partiya dastursiz ish yuritmaydi.
A. hamma partiyalar siyosiy tashkilotdir.
O. Ba'zi siyosiy tashkilotlar dastursiz ish yuritmaydi.
ЕYU - Ferison modusi.
Е. Hech bir dindor e'tikrdsiz emas.
I. Ba'zi dinlorlar-yoshlardir.
O. Ba'zi yoshlar e'tiqodsiz emas.
OAO - Bokardo modusi.
O Ba'zi odamlar rost gapirmaydilar.
A hamma odamlar yahshi yashashni hohlaydi.
O Ba'zi yahshi yashashni hohlovchilar rost gapirmaydilar.
III figura moduslarining hulosalari faqat juz'iy hukmdan iborat bo'ladi.
Oddiy kat'iy sillogizmning IV-figurasi quyidagi mahsus qoidalarga ega:
1. Asoslarning biri inkor hukm bo'lsa, katta asos umumiy hukm bo'ladi.
2. Katta asos tasdiq, hukm bo'lsa, kichik asos umumiy hukm bo'ladi.
IV-figuraning beshta to'qri modusi mavjud: AAI, AEE, IAI, ЕAO, EIO.
AAI - Bramalip modusi.
A. Halol odamlarning hammasi vijdonlidir.
A. hamma vijdonlilar adolatli kishilardir.
I. Ba'zi adolatli kishilar halol odamlardir.
AEE-Camenes modusi.
A. Kuli ochik odamlar sahiy bo'ladi.
Е. Hech bir sahiy hasis emas.
Е. Hech bir hasis kuli ochik odam emas.
IAI - Dimaris modusi.
I. Ba'zi yoshlar sport bilan shugullanadilar.
A. Sport bilan shugullanganlarning hammasi soglom kishilardir.
I. Ba'zi soglom kishilar yoshlardir.
ЕAO - Fesapo modusi.
Е. Hech bir sofist rost gapirmaydi.
A. hamma rost gapirmaydiganlar yolgonchidir.
O. Ba'zi yolgonchilar sofist emas.
ЕYU - Fresison modusi.
Е. Hech bir aklli odam ilmsiz emas.
I. Ba'zi ilmsizlar yoshlardir.
O. Ba'zi yoshlar aklli odam emas.
Sillogizmning IV-figurasi umumiy tasdiq, hukm ko'rinishidagi hulosani bermaydi.
Aristoteldan boshlab barcha mantiqshunoslar sillogazmning 1-fi-gurasi va uning moduslariga katta e'tibor berganlar. Ular I-figurani mukammal, deb bilganlar, uning hulosalarini anik va yaqqol deb hisoblaganlar. Sillogazmning boshqa figuralarini nomukammal deb, ularning hulosalarining chin ekanligani aniqlash uchun 1-figuraga keltirish zarur, deb hisoblaganlar. Bu mantiqiy amal bajarilganda moduslarning nomiga e'tibor beriladi:
Do'stlaringiz bilan baham: |
