|
1-masala. Voqelikni bilish jarayonida inson yangi bilimlarga ega bo'ladi. Bu bilimlar abstrakt tafakkur yordamida, mavjud bilimlarga asoslangan qolda vujudga keladi. Bunday bilimlarni hosil qilish mantiq ilmida hulosa chiharish, deb ataladi.
Hulosa chiharish deb bir va undan ortik, chin mulohazalardan ma'lum qoidalar yordamida yangi bilimlarni keltirib chiharishdan iborat bo'lgan tafakkur shakliga aytiladi.
Hulosa chiharish jarayoni asoslar, hulosa va asoslardan hulosaga utishdan tashkil topadi.To'qri hulosa chiharish uchun, avvalam bor, asoslar chin mulohazalar bo'lishi, o'zaro mantiqan boqlanishi kerak.
Masalan, «Aristotelь-mantiq fanining asoschisi» va «Platon yunon faylasufidir» degan ikki chin mulohazadan hulosa chiharib bo'lmaydi. Chunki bu mulohazalar o'rtasida mantiqiy aloqadorlik yuk.
Hulosa asoslari va hulosa ham o'zaro mantiqan boqlangan bo'lishi shart. Bunday aloqadorlikning zarurligi hulosa chiharish qoidalarida qayd qilingan bo'ladi. Bu qoidalar buzilsa, to'qri hulosa chikmaydi. Masalan «Talaba A - a'lochi» degan mulohazadan «Talaba A - odobli», deb hulosa chiharib bo'lmaydi.
Hulosa chiharish hulosaning chinlik darajasiga ko'ra, anikrogi, hulosa chiharish qoidalarining katьiyligiga ko'ra hamda hulosa asoslarining soniga va fikrning harakat yunalishiga ko'ra bir kancha turlarga bulinadi.
Mazkur klassifikaciyada hulosa chiharishni fikrning harakat yunalishi bo'yicha turlarga ajratish nisbatan mukammalrok bo'lib, u hulosa chiharishning boshqa tuplari qaqida ham ma'lumot berish imkonini yaratadi. Hususan, (deduktiv hulosa chiharish zaruriy hulosa chiharish, induktiv hulosa chiharish (tulik indukciyani hisobga olmaganda) va analogiya ehtimoliy hulosa chiharish, deb olib karalishi, bevosita hulosa chiharish esa deduktiv hulosa chiharishning bir turi sifatida urganilishi mumkin.
Deduktiv hulosa chiharishning muhim hususiyati unda umu-
miy bilimdan juz'iy bilimga utishning mantiqan zaruriy
harakterga egaligidir. Uning turlaridan biri bevosita hulosa
chiharishdir.
Faqat birgina mulohazaga asoslangan qolda yangi bilimlarning hosil kilinishi bevosita hulosa chiharish deb ataladi. Bunda asos mulohazaning strukturasi, ya'ni sub'ekt va predikat munosabatlarining mikdor va sifat harakteristikalari muhim ahamiyatga ega bo'ladi. Bevosita hulosa chiharishning quyidagi mantiqiy usullari mavjud:
Aylantirish (lot.-obversio) - shunday mantiqiy usulki, bunda tasdiqhukmlarni inkorga, inkor hukmlarni tasdiqka aylantirish yuli bilan hulosa chikariladi. Masalan Ba'zi hayvonlar kuruklikda yashaydi. Demak, ba'zi hayvonlar kuruklikda yashamaydi.
Bunda tasdiqhukmlar umumiy inkorga, umumiy inkor umumiy tasdiqka aylantiriladi. Bunday paytda faqat chegaralash yuli bilangina to'qri hulosaga kelish mumkin. Masalan. hamma kosmonavtlar uchuvchi (to'qri). Demak, hech bir uchuvchi- kosmonavt emas (hato). Ba'zi uchuvchilar kosmonavt emas (to'qri).
Kisman(juz'iy) inkorni juz'iy tasdiqka, juz'iy tasdiqni juz'iy inkorga aylantirganda to'qri hulosa chikaveradi. Bundan tashkari asoslari murakkab hukmlardan iborat bo'lgan hukmdan bevosita hulosa chiharish mumkin: Agar tovar ishlab chiharish tugatilsa, kiymat qonuni tugatiladi. Kiymat qonuni tugatilsa , tovar ishlab chiharish tugatiladi.
Uning shemasi : Agar A bo'lsa, V bo'ladi. Demak, V bo'lsa, A bo'ladi.
Bundan tashkari deduktiv hulosa chiharishning predikatga harama-harshikuyish va mantiqiy kvadrat bo'yicha hulosa chiharish kabi shakllari mavjud.
2. Almashtirish (lot.-conversio) - shunday mantiqiy hulosa chiharish usuliki, unda hulosa berilgan mulohazadagi sub'ekt va predikatning o'rnini almashtirish orqali keltirib chikariladi.
Almashtirishda berilgan mulohazadagi terminlar hajmi e'tiborga olinishi shart. Agar berilgan mulohazadagi terminlar hajmiga e'tibor berilmasa, hulosa noto'qri bo'lishi mumkin: Masalan,
hamma insonlar tirik mavjudotlardir
hamma tirik mavjudotlar insonlardir
Hulosa hato, chunki berilgan mulohazada R - (tirik mavjudotlar) tulik hajmda olinmagan, hulosada esa tulik hajmda olingan. YUqoridagi asosdan «Ba'zi tirik mavjudotlar insonlardir» deb chikarilgan hulosa to'qri bo'ladi.
Bundan tashkari deduktiv hulosa chiharishning predikatga harama-harshikuyish va mantiqiy kvadrat bo'yicha hulosa chiharish kabi shakllari mavjud.
Do'stlaringiz bilan baham: |
