1-mavzu: Falsafaning baxs mavzulari, jamiyatdagi o’rni va asosiy vazifalari. Reja

5 mavzu: Olamning universal alokalari va rivojlanish. Falsafaning konun va 

kategoriyalari

Reja:

 1.Falsafa  tarixida  rivojlanish  xakidagi  karashlar  evolyusiyasi.  Rivojlanish 

konsepsiyalari. SHakllanish, uzgarish va rivojlanish tushunchalari.

 2.Barkarorlikning  uzgaruvchanligi.  Barkarorlik  va  bekarorlik  nisbati. 

Rivojlanishning tiplari. Ochik tizimlarning evolyusiyasi.

 3.Konun tushunchasi. Konunlarning turlari. Bazis va lokal konunlar.

 4.Falsafaning  asosiy  qonunlari.  Karama-karshilik  birlgii  va  kurashi  konuni. 

Mikdor va sifat uzgarishlari dialektikasi.    .Inkorni-inkor konuni va vorisiylik.

    5.Kategoriya  tushunchasi  va  ularning  turlari.  Fan  va  falsafa  kategoriyalarining 

tasnifi. 

    6.Ontologik na munosabatdosh kategoriyalar.

Biz  o’tgan    olam,  borliq,  uning  tuzilishi,  shakllari  atributiv  xususyatlari  haqida  fikr  yuritgan  edik. 

Falsafaning ushbu masalalari bilan shug’ullanadigan sohasi antologiya deb atalishi haqida to’xtalgan 

edik.  Falsafa  borliqni  bilishning  sohasi  gnoseologiya  (yunoncha  gnosis  bilish,  logos-ta’limot)  deb 

ataladi. Bizning bugungi mavzumizning maqsadini ana shu masala, ya’ni bilish masalasi tashkil etadi. 

Falsafa  borliqni  o’z-o’zicha  o’rganib  qolmaydi,  balki  uning  o’zgarishi  ,  taraqqiyotining  umumiy 

qonunyatlarini  bilib  olish  yo’nalishida  o’rganadi.  Va  bunda  muayyan  metodlar  va  metodologiyaga 

tayanadi.

Falsafada bilish masalasini qanday talqin qilishlariga ko’ra va bunda qanday metod va metodologiya 

tamoyillariga tayanganliklariga ko’ra faylasufalar turli oqim , yo’nalishlarga ajraladi.

Shu bois «metod» va «metodologiya» tushunchalari mazmuni xususida to’xtalamiz. 

Metod  (yunon.  metods  -  usul)  keng  ma’noda  ijodiy  faoliyatning  har  qanday  shakli  ma’nosini 

ifodalaydi. Metod bilimdagi u yoki bu shaklda qoida, tartib, usul yig’indisidir.

Metodologiya tushunchasi ikki mazmunga ega:

1. Ijodiy faoliyatda qo’llaniladigan ma’lum usullar tizimi (fanda,siyosatda,san’atda va x).

2. Metodlar yig’indisi va faoliyat turi haqida ta’limotdir yoki metod haqidagi nazariya.

 Fan  metodologiyasi  uning  strukturasi,taraqqiyoti,ilmiy  tadqiqot  vositalari  va  usullari,uning 

natijalarini asoslash yo’llari,bilimni tajribaga tadbiq qilish mexanizmi va shakllarini o’rganadi.

---

Falsafada  metod,  metodologiya  masalasi  insonning  borliqni  va  o’z  borlig’ini  bilish  masalasi 

hisoblanadi. shunga ko’ra mazkur masala falsafa tarixida bahs mavzui bo’lib kelgan holda, u doimo 

faylasuflarning  diqqat  e’tiborida  bo’lgan.  Va  bugungi  kunda  ham  ushbu  masala  hozirgi  zamon 

falsafiy yo’nalishlarida metodologiya bilishning muhim omili, vositasi bo’lib hisoblanadi. Masalan, 

falsafiy, xususan ijtimoiy metodologiya hozirgi zamon germenevtikasida muammolar yechimini tahlil 

qilishda keng qo’llanilmoqda.

Har  qanday  metodlar  muayyan  ilmiy  nazariyalar  negizida  yaratiladi  va  bilish  quroli  vazifasini 

bajaradi. Va mazkur bilishning natijasi o’z navbatida metodlar uchun xizmat qiluvchi nazariyalarning 

boyishi  mukammallashishiga  xizmat  qiladi.  Shu  manoda  har  qanday  metod  real  hayotiy  bilish 

jarayonida shakllanadi. Metod haqiqiyligi tadqiqot predmeti (obektning) va bilish subyekti mazmuni 

bilan bog’liq.

Shu  bois  metodning  bilish  usuli  ekanligi  nazariya  ,  predmet(obyekt)  va  subyekt  tushunchalarining 

mazmuni orqali anglashiladi. Darxaqiqat, metod subyekt va obyektning dialetik birligida amal qiladi, 

mukammallashib, rivojlanib boradi. 

Metodlar  turli  asoslar-mezonlar  bo’yicha  tasniflanadi.  Qaysi  sohada  qo’llanishiga  ko’ra  moddiy, 

ma’naviy, g’oyaviy turlarga , uslubiyatga ko’ra ilmiy- nazariy va amaliy faoliyat turlariga ajratiladi. 

Metod  metodikada  konkretlashadi.  Metodika  doimiy  materiallarni  yig’ish  va  saralash  vositasi,aniq 

faoliyat turidir.

Metodlar  umumiylik  darajasi  va  amal  qilish  doirasiga  ko’ra  bir  necha  guruhlarga  bulinadi:eng 

umumiy metodlar,umumiy va xususiy metodlar. Eng umumiy metodlar falsafiy metodlardir,u barcha 

bilim sohalari, faoliyat uchun metodologiya bo’lib xizmat qiladi.

Falsafiymetodlar:dialektika,metafizika,sinergetika,sofistika.

Dialektika (yunon dialektika-bahs.) tabiat , jamiyat va bilish taraqqiyoti qonuniyatlari hamda ularning 

asosida shakllanadigan umumiy tafakkur uslubi va amaliy faoliyat haqidagi ta’limotdir. 

Abadiy va azaliy uzluksiz, o’zoro aloqadorlik, vaqtning ortga qaytmasligi, rivojlanish va taraqqiyot, 

olamining birligi dealektikaning asosiy tamoyillaridir.

Falsafada  ana  shu  tamoyillarga  asoslangan  tafakkurni-  dialektik  tafakkur,  dunyoqarashni-  dialektik 

dunyoqarash, metodni-dialektik metod deb yuritiladi. 

Qadimgi  davrda  Geraklit  (  eramizdan  avvalgi  540-483)  dialektikani  bilish  metodi  sifatida  talqin 

qilgan bo’lib, bu qarash keyinchalik Gegel tomonidan yanada chuqurroq tahlil qilinadi. U dialektikani 

falsafiy metod, ta’limot darajasida ishlab chiqadi.

Metafizika ( yunon meta Physic fizikadan keyin) dialektika kabi unversal metoddir. Hozirgi zamon 

fanida metafizika uch asosiy ma’noni anglatadi. Bular:

1. Umumiy hodisalar haqidagi falsafiy fandir. Uning asosi Arastudir.

2. Umuman  borliq  haqidagi  ta’limot  bo’lib,  nazariya  bilish  mantig’i  va  uning  xususiy 

ko’rinishlaridan mustasnodir.

3. U  bilish  (  tafakkur)  va  harakatni  falsafiy  tushunish  ma’nosida  dialektikaga  qarama-qarshi 

qo’yiladi.  Uning  eng  asosiy  xususiyatlaridan  biri  bir  tomonlamalik  bilish  jarayonining  faqat  nisbiy 

xaqiqat  darajasini  mutlaqlashtirishdir.  U  turli  tarixiy  shakllarda,  turli  davrlarda  o’zgarib  borgan: 

metafizik matrializm, natur falsafa va x.