bo’lmagan dinning asosi esa yolg’on falsafadir, yoki yolg’on muhokamalar ustiga
qurilgan qarashlardir
1
.
Falsafiy dunyoqarash.
Miloddan avvalgi VII-VI asrlarga kelib asosan mif va
din ta’sirida odamlar dunyoqarashi nafaqat kengaydi, balki ancha murakkablashdi.
U abstrakt nazariy fikrlash qobiliyati va (to’plangan bilimlar ko’rinishida) real
asoslarga ega bo’lishi natijasida o’z rivojlanishining butunlay yangi darajasiga
ko’tarildi. Bunga, hyech shubhasiz, mehnat taqsimotiga olib kelgan rivojlangan
ijtimoiy-iqtisodiy
munosabatlar, ma’lum miqdorda ortiqcha mavjudlik vositalari,
bo’sh vaqtning paydo bo’lishi ham imkoniyat yaratdi. Bularning barchasi muayyan
shaxslar doirasiga intellektual faoliyat bilan professional darajada shug’ullanish
imkonini berdi.
Shunday qilib, taxminan 2500 yil muqaddam dunyoqarashning uchinchi
shakli – falsafa paydo bo’lishi uchun zarur shart-sharoit Yevropa va Osiyoda
deyarli bir vaqtda yuzaga keldi. Dunyoqarashning avvalgi shakllari – mif va
dindan farqli o’laroq, falsafa dunyoni e’tiqod va tuyg’ularga
tayanib emas, balki
aql va bilimlarga tayangan holda tushuntiradi.
Falsafa Hindiston, Xitoy, Markaziy Osiyo va qadimgi Yunonistonda taxminan
bir vaqtda avvalo dunyoni oqilona anglash usuli sifatida vujudga keldi. Bu vaqtga
kelib mif va din o’zlarining tayyor va uzil-kesil javoblari bilan insonning bilimga
nisbatan tinimsiz kuchayib borayotgan qiziqishini qondira olmay qoldi. Ular
shuningdek sezilarli darajada o’sgan va murakkablashgan tajriba va bilimlarni
umumlashtirish, tizimga solish va avlodlarga qoldirish vazifasining ham uddasidan
chiqolmay qoldi.
Taniqli nemis faylasufi Karl Yaspers ta’biri bilan aytganda, bu davrda (uni
faylasuf «dunyoviy vaqt» deb ataydi) insoniyat o’z rivojlanishida
katta burilish
yasagan. Osoyishtalik va barqarorlik ruhi bilan yo’g’rilgan mifologiya davri
nihoyasiga yetdi, oqilonalik va oqilona tekshirilgan tajribaning mifga qarshi
kurashi natijasida u asta-sekin chekina boshladi. «Jahon tarixi o’qini taxminan
miloddan avvalgi 500 yil, miloddan avvalgi 800 va 200 yillar oralig’ida yuz bergan
ma’naviy jarayon bilan bog’lash o’rinli bo’lsa kerak, - deb yozadi K.Yaspers. –
Shu davrda tarixda eng katta burilish yasaldi. Hozirgi kungacha saqlanib qolgan
tipdagi inson paydo bo’ldi. Ilk faylasuflar paydo bo’ldi.
Inson ayrim individuum
sifatida o’z-o’zida tayanch izlashga jur’at etdi. Xitoy zohidlari, Sharq darbadar
mutafakkirlari, Hindiston tarki dunyochilari, Yunoniston faylasuflari va Isroil
avliyolari e’tiqodi o’z ta’limotining mazmuni va ichki tuzilishiga ko’ra bir-biridan
qay
darajada farq qilmasin, o’z mohiyatiga ko’ra yaqindir. Endi inson botiniy
darajada o’zini dunyoga qarshi qo’yishi mumkin bo’ldi. Inson o’zida unga
dunyodan va o’z-o’zidan yuksakroq ko’tarilish imkonini beruvchi ichki salohiyatni
kashf etdi»
1
.
Yuz bergan o’zgarishlarning yana bir sababi shundaki, mifologiya olish,
rivojlantirish va tushuntirish uchun navbatdagi miflar emas,
balki tabiiy
qonuniyatlar va tabiiy-sababiy bog’lanishlarga murojaat qilish talab etilgan ilmiy
1
Қаранг Ҳотамий С.М.Ислом тааккури тарихидан.-Т.:Минож, 2003. –Б.77.
1
Ясперс К. Смысл и назначение истории. – М., 1991. – С.32-34.
bilim kurtaklari bilan to’qnashdi. Pirovardida odamlar dunyoqarashida nisbatan
qisqa vaqt ichida tub o’zgarishlar yuz berdi; unda bilim, tafakkur, tahliliy fikrlash
tobora muhimroq rol o’ynay boshladi, ular sirtdan olingan axborotni sezgilar va
emosiyalar darajasida idrok etishga asoslangan har xil e’tiqodlarni chetga chiqarib
qo’ydi. Faqat so’zlariga ishonish kerak bo’lgan ota, kohin, ruhoniy o’rnini, savollar
beruvchi va anglashga chorlovchi muallim faylasuf egalladi. U shubha urug’ini
sochib, qiziqish uyg’otdi va: «Ishonma, balki o’zing fikr qil!», deya da’vat etdi.
Faylasuf tafakkurni xurofot va bid’atlardan tozalab,
uni erkinlashtirdi va
mifologik yoki diniy dunyoqarashga mutlaqo xos bo’lmagan tanqidiy fikrlash
qobiliyatini rivojlantirdi. Ajdodlardan meros qolgan «donishmandlik» manbai
sanaluvchilar, tayyor bilimlar va shak-shubhasiz haqiqatlarni e’tiqod sifatida qabul
qilishga chorlovchilardan farqli o’laroq, faylasuf savollarni ta’riflashni va avvalo
sog’lom fikr va o’z aql-zakovatining kuchiga tayanib,
ularga javob qidirishni
o’rgatatdi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
