1-Mavzu: Elementorganik birikmalarning umumiy tasnifi va xossalari

• Noma’lum moddaning tuzilishi va tarkibi haqidagi nazariy tasavvurlar noaniq bo’lsada, E.Franklend ruxorganik birikmalarning muhim ahamiyatga ega ekanligini to’g’ri baholadi. Haqiqatdan ham metalllorganik birikmalar valentligi to’yinmagan zarrachalar-erkin radikallar hosil qilishga moyil.
• Organik birikmalarning yangi turi ko’pchilik kimyogarlarning e’tiborini o’ziga jalb qildi. 1850 yildan boshlab metallorganik birikmalarning maxsus sintezi muntazam ravishda amalga oshirila boshlandi. XX asr boshlarigacha ko’plab elementorganik birikmalar olingan bo’lsada, asosan ruxning organik hosilalarigan ko’proq e’tibor berilgan.
• Qozon kimyo maktabi asoschilari A.Butlerov, A.Zaytsev, S.Reformatskiylar rux organik birikmalardan foydalanib, uchlamchi spirtlar va ketonlarni sintez qilishga muvaffaq bo’ldilar. Buning uchun karbonil birikmalar va atsilgalogenidlardan foydalanishgan. Undan tashqari ruxorganik birikmalar o’tgan asrdayoq mishyak va bor organik birikmalarni sintez qilishda ishlatilgan.

3(CH3)2Zn + 2AsCl3  2(CH3)3As + 3ZnCl2 3(C2H5)2Zn + 2BCl52(C2H5)3B + 3ZnCl2 1861 yilda frantsuz kimyogari F.Grinyar galoid alkillarning suvsizlantirilgan (absolyut) efirdagi eritmasiga magniy metali ta’sir ettirib magniyorganik birikmalarni olishga muvaffaq bo’ldi: RX+Mg R+MgX

Bu reaksiyani uning sharafiga Grinyar reaksiyasi deb, hosil qilingan magniyorganik birikmani Grinyar reaktivi deb ataladi. Hozirgi kunda magniyorganik birikmalar boshqa elementorganik birikmalar sintezida eng ko’p qo’llaniladi. Grinyar reaktivining etilen oksidi, uglerod (IV)-oksidi, nitril, aldegid va ketonlar bilan reaksiyalari organik sintezda keng ishlatiladi. Bu reaktiv yordamida turli tuzilishga ega bo’lgan karbon kislotalar, birlamchi, ikkilamchi va uchlamchi spirtlarni sintez qilish mumkin. Kremniyorganik birikmalar kimyosini rivojlantirishda va bu birikmalarning halq va qishloq ho’jaligining turli sohalariga keng joriy etishga akademiklar K.A. Andrianov va M.G. Voronkovlar katta hissa qo’shganlar. Hozirgi vaqtda kremniy-organik birikmalar tarkibiga turli elementlar (azot, alyuminiy, titan va h.k) kiritilib, ularning xossalari yana ham yaxshilanmoqda.