1-mavzu: Elementar zarrachalar va ulaning klasifikatsiyasi

3-mavzu: Molekulalarning simmetriyasi elementlarini modellarda topish

Molekulalardagi atomlarning joylashishi ma'lum simmetriyaga ega. Mazkur sistemaning simmetriya xilini bilish molekulaning fazoviy buzilishini, turli (optik, elektrik va boshqalar..) xossalarini aniqlash, analiz qilish va oldindan aytib berish uchun xizmat qiladi. Simmetriya elementlarini aniqlash to`g`risidagi gap yuritilayotgan paytda molekularni nuqtaviy kattaliklarga ega bo`lgan sistema deb qaralishi mumkin.

Simmetriya operatsiyasi deb, shunday matematik operatsiyaga aytiladiki, uni amalga oshirish natijasida molekulaning konfiguratsiyasi van a xususiyatlari o`zgaradi. Asosiy simmetrik operatsiyalariga aylantirish, aks ettirish kiradi.

Simmetriya tekisligi deb, molekula bu ntekislikda aks ettirilganda uning holati o`zgarmay qoladigan tekislikka aytiladi. Masalan, suv molekulasi bitta simmetriya tekislikga ega. molekulasi esa bir –biriga perpendikulyar bo`lgan ikkita simmetriya tekisligiga ega. Simmetriya tekisligi b –orqali belgilanadi.

Simmetriya elementining ikkinchi hili – aylanish o`qidir. Aylanishning simmetriya o`qi deb molekulani burchakda burganda u o`zini dastlabki xolatiga qaytishini ta’mirlovchi chiziqqa aytiladi. Simmetriya o`qi har hil bo`ladi. O`qining har biriga molekulani 360⁰ ga aylantirganda u necha marta o`z dastalari holatiga ayniy holatga o`tishini ko`rsatadi. Suv molekulasi ikkinchi tartibli simmetriya o`qiga ega. Simmetriya o`qi C xarfi bilan ifodalanadi, indeks sifatida uning tartibi ko`rsatiladi. C_n­ – n – chi tartibli simmetriya o`qi. Suv uchun n-360/180=2. ammiak molkulasi uchun n=3 ga teng: 360/180=3 va h.k. NH<sub>3</sub> molekulasida C<sub>3</sub> dan tashqari yana 3 ta simmetriya tekisligi bo`lib, ular NH bog`lari va qarama – qarshi tomondagi katetning yarmi orqali o`tadi.

Uchinchi xil simmetriya element –simmetriya markazidir. Material nuqtalar sistemasining simmetriya markazi deb barcha nuqtalarni aks ettirgan paytda sistemaning holati dastlabki holatga o`xshash bo`lishini ta’minlaydigan nuqtaga aytiladi.