1-мавзу: Электрон ҳукумат таҳлили ва жорий этиш

Иккинчи босқич интернет тармоғидан тижорий мақсадда фойдаланиш палласининг бошланиши билан боғлиқ. Жумладан, бу босқичда электрон битим ва шартномаларнинг ҳақиқий деб топилиши, ҳужжатларнинг электрон шакли қоғоз шаклининг эквиваленти сифатида эътироф этилиши электрон тижорат учун ҳуқуқий асос вазифасини ўтади.
1984 йилда «UNCITRAL»нинг ўн еттинчи сессиясида БМТ Бош котибининг «Маълумотларга автоматик ишлов беришнинг ҳуқуқий жиҳатлари» деб номланган маърузаси кўриб чиқилди. Бу – халқаро ташкилотларнинг анъанавий тижоратдан ностандарт тижоратга ўтиш жараёнига жиддий муносабат билдира бошлаганини англатади. Унда ЭҲМ ёзувларининг юридик қиммати, ёзма шакл талаби, ҳақиқийликни тасдиқлаш, умумий шартлар, жавобгарлик билан боғлиқ айрим ҳуқуқий масалалар белгиланди. 1996 йил 12 июнда «UNCITRAL»нинг йигирма тўққизинчи сессиясида электрон тижорат тўғрисидаги намунавий қонун лойиҳаси кўриб чиқилиб, намунавий қонун ва у бўйича қўлланма қабул қилинди. Электрон тижорат тўғрисидаги намунавий қонунни қабул қилишга ўн икки йил, яъни 1984 йилдан 1996 йилгача тайёргарлик кўрилган.
Учинчи босқич ахборот технологиялари индустрияси, автоматлаштирилган ишлаб чиқариш соҳасидаги кескин ривожланиш даврини англатади ва «Саноат инқилоби 4.0» (Industry 4.0/The Fourth Industrial Revolution) деб ҳам юритилади.
Бу атама 2011 йилда Европада пайдо бўлиб, Ганновер шаҳридаги саноат кўргазмаларидан бирида Германия ҳукумати томонидан ахборот технологияларини ишлаб чиқаришга кенг татбиқ этилиши эълон қилинган эди¹². «Тўртинчи саноат инқилоби» деб номланаётган тараққиёт омили – ахборот технологияларини саноатга чуқур интеграциялаштириш («киберфизик тизимлар» ёки CPS) орқали амалга оширилмоқда.
2017 йилга келиб рақамли инқилоб ҳал қилувчи паллага кирди – Ер юзи аҳолисининг ҳар иккинчиси интернет тармоғига уланди.
Айни пайтда электрон тижорат масалалари билан бир қатор халқаро ва минтақавий ташкилотлар шуғулланиб келмоқда. Электрон тижорат муносабатларини минтақавий миқёсда тартибга солишда катта муваффақиятларга эришган ташкилотлар сифатида Европа иттифоқи, Араб давлатлари лигаси ва НАФТА ташкилотларини санаб ўтиш мумкин. Шунингдек, электрон тижорат муаммоларининг мураккаблиги ва ранг-баранглиги сўнгги йилларда уларни ечиш билан махсус шуғулланадиган бир қатор ноҳукумат ташкилотлар тузилишига сабаб бўлди. Хусусан, Европа электрон хабарлар бўйича уюшмаси, Интернет ҳуқуқи ва сиёсат форуми (Internet Law and Policy Forum, ILPF), Глобал ахборот инфратузилмаси бўйича форум (Forum for the Global Information Infrastructure, GIIC)¹³ шулар жумласидандир.
Истеъмолчиларнинг мурожаат ва шикоятларини кўриб чиқиш Европа иттифоқида яхши йўлга қўйилган. 2019 йилда Европа иттифоқига аъзо мамлакатлар истеъмолчиларидан жами 114 294 та шикоят келиб тушган. Шикоятларнинг 15,1 фоизи авиакомпаниялар хизмати, 10 фоизи кийим-кечак, 6,58 фоизи ахборот ва алоқа технологиялари, 4,48 фоизи электроника товарлари, 3,93 фоизи меҳмонхона ва бошқа дам олиш масканлари хизматлари бўйича бўлган. Ушбу шикоятларнинг 25 фоиздан ортиғини трансчегаравий шикоятлар ташкил этган¹⁴.
Электрон тижоратга оид муносабатларни тартибга солишга дахлдор ташкилотларнинг кўплиги соҳада ишлар мувофиқлаштирилганидан дарак бермайди – халқаро ташкилотлар фаолиятида баъзан бир-бирини такрорлаш ҳолатлари кузатилади. Кўпгина халқаро ташкилотлар электрон тижоратнинг у ёки бу жиҳатларини кўриб чиқаётганда хусусий масалаларга ҳам мурожаат этади ва бу электрон тижоратга доир
келишувларга эришишга монелик қилади.
UNCTAD маълумотларига кўра, ҳозир электрон тижорат соҳасида истеъмолчилар ҳуқуқларини ҳимоя қилишга доир қонун ҳужжатлари дунё мамлакатларининг 56 фоизида жорий қилинган, 6 фоизида шакллантирилмоқда, 9 фоизида эса мавжуд эмас. 29 мамлакат бўйича маълумот йўқ¹⁵. Шунингдек, турли давлатлар қонунчилигида истеъмолчилар ҳуқуқини ҳимоя қилиш масаласи ҳар доим ҳам бир хил талқин қилинмайди.
Хулоса ўрнида айтганда, жаҳонда электрон тижоратнинг ҳуқуқий таъминотини яратиш устида фаол иш олиб борилмоқда. Шунга қарамай, ҳар қандай мамлакатда, жумладан электрон тижоратнинг ватани ҳисобланадиган АҚШ ва Буюк Британияда ҳам бу борадаги қонунчилик ҳали ўз шаклланиш жараёнининг дастлабки босқичида. Албатта, вақт ўтиши билан соҳага оид қонунчилик базаси, хусусан халқаро-ҳуқуқий меъёрлар ҳам такомиллашиб бораверади. Муаммо уни самарали татбиқ этишда.