1-мавзу: Электрон ҳукумат таҳлили ва жорий этиш

Бироқ 1990-йилларга келиб электрон маълумот алмашишнинг «EDIFACT»га қараганда анча самарали ва истиқболли шакли – интернет тармоғи пайдо бўлди.
Шуни ҳам айтиб ўтиш ўринлики, интернет-дўконларнинг илк шакли 1979 йилда ўйлаб топилган. 1980-йилларга келиб бундай дўконлардан «Ford», «Peugeot», «General Motors» ва «Nissan» каби йирик ишлаб чиқарувчилар ҳам фойдалана бошлаган.
Иқтисодий фаолият тури сифатида электрон тижоратнинг анъанавий тижоратга нисбатан афзаллик ва камчиликлари ҳам мавжуд.
Бугунги кунга келиб, электрон тижорат ҳажмининг ортиши, унга оид норматив-ҳуқуқий
ҳужжатлар ва техник таъминот соҳаларини такомиллаштириш, мазкур жараёнда истеъмолчиларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш заруратини кун тартибига олиб чиқди.
UNCTAD – БМТнинг савдо ва тараққиёт бўйича конференцияси ишлаб чиққан «Киберқонунчиликни мониторинг қилиш бўйича глобал дастур»да электрон тижорат соҳасида тартибга солиниши керак бўлган 4 та соҳа белгилаб берилган:
1) электрон битимлар ҳақидаги қонунлар;
2) маълумотлар ва шахсий ҳаёт дахлсизлиги ҳимоясига оид қонунлар;
3) кибержиноятлар тўғрисидаги қонунлар;
4) истеъмолчилар ҳуқуқини ҳимоя қилиш тўғрисидаги қонунлар¹⁰.
Электрон тижоратга оид муносабатларни тартибга солишда халқаро-ҳуқуқий ҳужжатлар муҳим ўрин тутади. Бизнингча, мазкур ҳужжатларнинг шаклланиш ва амалга татбиқ қилиниш жараёнини уч босқичга бўлиб ўрганиш мумкин бўлади:
– биринчи босқич ўтган асрнинг 70-йилларидан 90-йилларигача бўлган даврни ўз ичига қамраб олади;
– иккинчи босқич 1991 йилдан 2005 йилгача бўлган даврни ўз ичига олади;
– учинчи босқич 2006 йилдан бугунги кунгача бўлган даврни қамраб олади.
Биринчи босқичда электрон тижоратни ҳуқуқий тартибга солиш бўйича турли халқаро ҳуқуқий ташкилотлар дастлабки муносабатларини билдира бошлади. Жумладан, 1984 йилда UNCITRAL (БМТнинг Халқаро савдо бўйича комиссияси) ўз дастурига халқаро савдо муносабатларида электрон ҳужжатлар алмашинувига доир банд киритди. 1986 йилда ИҲТТ компьютер техникаси орқали ишлов берилган маълумотлардан судда далил сифатида фойдаланишга доир резолюцияни қабул қилди. 1986 йилда UNCITRAL котибияти «ЭҲМ ёзувларининг ҳуқуқий мақоми» ҳақида маъруза тайёрлади¹¹. 1990 йилда Халқаро савдо палатаси маълумотлар узатишнинг қоғозсиз шаклининг муомалага кириб келиши муносабати билан INCOTERMS қоидаларини қайта кўриб чиқди.