1-mavzu bozor iqtisodiyotida innovatsiya reja: Innovatsiyaning mazmuni va mohiyati Innovatsiyaning maqsadlari

 
4. Tashkiliy va investitsion rejalar 
«Tashkiliy  reja»  bo‘limining  boshida  yaratilayotgan  investitsion 
ob‘ektning  mulkchilik  shakli  ko‘rsatiladi:  xususiy  yoki  davlat  mulki, 
aksiyadorlik  jamiyati  va  hokazo.  Agar  bu  o‘rtoqchlik  bo‘lsa,  u  yaratiluvchi 
shartlar,  agar  aksiyadorlik  jamiyati  bo‘lsa  –  aksiyalar  soni  va  turi  haqidagi 
ma‘lumotlar  keltiriladi.  Investitsiya  loyihasining  asosiy  bosqichlariga  muvofiq 
shu erning o‘zida tashkiliy chora-tadbirlar kompleksli asoslab beriladi. 
Markaziy  o‘rin  korxonaning  tashkiliy-shtatlar  tuzilmasini  asoslab  berish 
va  ishlab  chiqarish,  personal,  ta‘minot,  savdo  va  butun  korxonani 
boshqarishning  oqilona  tizimini  tanlashga  ajratilishi  lozim.  Bunda  loyiha 
tashabbuskorlarining xodimlarni tanlash va tayyorlash imkoniyatlari, menejerlar 
komandasining  ushbu  loyihani  amalga  oshirish  qobiliyati  ko‘rsatiladi,  kerakli 
xodimlar  soni  va  malakasi  aniqlanadi,  ish  rejimining  ko‘p  smenaligi  asoslab 
beriladi va hokazo. 
Ushbu bo‘limda butun korxona faoliyatini boshqarish uchun zarur bo‘lgan 
tashkili  sxemani  yaratish  masalalari  va  bu  bilan  bog‘liq  xarajatlar  ham  ko‘rib 
chiqiladi.  Tashkiliy  tuzilmani  ishlab  chiqish  bosqichlari  quyidagicha  bo‘lishi 
mumkin:  tijorat  maqsadlari  va  vazifalarini  aniqlash;  qo‘yilgan  vazifalarni 
bajarish  uchun  zarur  bo‘lgan  funksiyalarni  identifikatsiyalash  va  guruhlash; 

---

104 
 
korxona  bolshqaruvining  tashkiliy  tuzilmasini  ishlab  chiqish,  xodimlarni  ishga 
olish va o‘qitish dasturini tayyorlash. 
Tashkiliy  loyihalashtirish  ma‘muriy  bo‘linmalar  tashkil  qilishni  qamrab 
oladi  –  umumiy  daraja,  moliya  va  moliyaviy  nazorat,  personalni  boshqarish, 
marketing  va  sotuv,  ta‘minot,  transport  vositasida  tashish  va  saqlash,  ishlab 
chiqarish, iqtisodiy hisob-kitoblar, ta‘mirlash va b. 
Biznes-rejaning  ushbu  bosqichini  ishlab  chiqishda  to‘xtalish  lozim 
bo‘lgan  muhim  jihatlardan  biri  bu  bo‘lajak  ob‘ektni  boshqarishning  tashkiliy 
sxemasidir  (chiziqli,  chiziqli-funksional  va  b.).  Unda  kim  nima  bilan 
shug‘ullanishi, barcha bo‘lim va xizmatlar o‘zaro qanday aloqa qilishi, ularning 
faoliyatini  kim  va  qanday  nazorat  qilishi  va  muvofiqlashtirishi  aniq  ko‘rsatib 
berilishi  lozim.  Bundan  tashqari,  xodimlar  mas‘uliyati  va  javobgarligini  aniq 
taqsimlab berish zarur, xususan, kim kimga bo‘ysunadi va kimning oldida javob 
beradi, kim boshqaruv qarori variantlarini tayyorlaydi va yakuniy qarorni qabul 
qiladi. Majburiyatlarni taqsimlashni matritsa shaklida ham aks ettirish mumkin. 
Ushbu bo‘limda rahbariyat va mutaxassislar mehnatiga haq to‘lash (buni 
tijorat  siri  deb  hisoblamaslik  kerak),  ularni  mukofotlash,  ularning  foydani 
taqsimlashda  ishtirok  etishi,  samarali  ishlashni  moddiy  rag‘batlantirishning 
boshqa  shakllariga  doir  masalalar  muhim  o‘ringa  ega  bo‘lshi  lozim.  Kadrlarni 
tanlab  olish,  joylashtirish  va  foydalanish  masalasi  ham  bundan  kam  ahamiyat 
kasb etmasligi lozim. Korxona ehtiyoj sezayotgan mutaxassislar (qaysi yo‘nalish 
bo‘yicha, qanday ma‘lumotli va tajribali) va ularning oylik maoshi aniq belgilab 
qo‘yilishi  lozim.  Ma‘lumot  shakli  (OO‘YU,  texnikum,  konkurs  va  hokazolar), 
attestatsiya, ishga rasmiylashtirish xarakteri (doimiy, vaqtinchalik, o‘rindoshlik 
asosida,  shartnoma  bo‘  va  b.),  xizmat  pillapoyasi  bo‘yicha  harakatlanish  va 
hokazolarni ham ko‘rsatish talab qilinadi. 
Shuni  ham  hisobga  olish  kerakki,  bo‘lajak  korxona  personali  ishi 
xodimning  individual  qobiliyatlari,  manfaatlari  va  ishlab  chiqarish  manfaatlari 
mos tushgan holatdagina muvaffaqiyatli bo‘ladi. Bo‘lajak ob‘ekt boshqaruvining 
batafsil  tashkiliy  tuzilmasini  biznges-rejaning  ilovasida  berish  mumkin  bo‘lib, 
unda bo‘lim va xizmatlarning vazifalar va funksiyalar ro‘yxati berilishi va shtat 
jadvallari  keltirilishi  mumkin.  Xuddi  shu  bo‘limda  xodimlar  soni,  ularning 
ma‘lumoti  va  malakasi,  mehnatiga haq to‘lash borasidagi  siyosatni  aks  ettirish 
lozim. 
Loyihani  amalga  oshirish  jarayoni  quyidagi  tartibda  bajariladi:  loyihani 
amalga  oshirish  bo‘yicha  jamoa  (guruh)  shakllantirish,  korxonani  (firma, 
kompaniya) tashkil qilish, moliyaviy rejalashtirish, tashkiliy tuzilmalar yaratish, 
texnologiyalarni xarid qilish va uzatish, mehnat resurslarini to‘plash, texnologik 
loyihalashtirish, shartnomalarni oldindan baholash, tender hujjatlarini tayyorlash 
va tenderlarda ishtirok etish, detalli texnologik loyihalashtirish, er maydonlarini 
sotib  olish  (yoki  ijaraga  olish),  qurilish  ishlari,  asbob-uskunlarni  o‘rnatish, 
moddiy resurslar (xomashyo, materiallar va b.) xarid qilish, dastlabki marketing, 
ob‘ektni ekspluatatsiyaga topshirish, mahsulot ishlab chiqarishni boshlash. 
Keyin  esa  loyihani  amalga  oshirish  grafigi  tuziladi.  Uni  amalga  oshirish 
uchun  kerakli  vaqt  loyihaning  har  bir  bosqichi  uchun  belgilanishi  mumkin. 

---

105 
 
Grafik  ko‘zga  yaqqol  tashlanib  turadigan,  muvofiqlashtirilgan  hamda  butun 
jarayonni  modellashtirish  va  sistematik  tahlil  qilish  vositasida  ishlab  chiqilgan 
bo‘lishi lozim. Grafik tuzish va tahlil qilishning turli usullari mavjud. Eng sodda 
va  ommaviy  usul  chiziqli  grafik  bo‘lib,  uni  tuzishda  butun  loyihani  amalga 
oshirish davri turli bosqichlarga bo‘linadi va ularning davomiyligi ko‘rsatiladi. 
Loyihani  ishlab  chiqish  davomida  loyihani  amalga  oshirish  rejasining 
muqobil  variantlarini  ko‘rib  chiqish  va  ularning  orasidan  moliyaviy  va  vaqt 
ko‘rsatkichlari  optimal  birikuvini  hisobga  olgan  holda  eng  yaxshisini  tanlab 
olish  tavsiya  etiladi.  Kalendar  grafigini  ishlab  chiqishda  nafaqat  ishlar 
ro‘yxatini,  balki  ularning  har  birini  amalga  oshirish  uchun  kerak  bo‘lgan 
moliyaviy resurslarga ehtiyojni ham ko‘rsatish zarur. Tarmoqli rejalashtirish va 
boshqarish (TRB) usulidan foydalanish ham samarali bo‘lishi mumkin. 
«Investitsion  reja»  bo‘limida  investitsion  xarajatlar  aniqlanadi:  asosiy 
kapital (kapital xarajatlar) va sof aylanma kapital summasi. Bunda asosiy kapital 
korxonani  texnik  vositalar  (masalan,  mashinalar,  asbob-uskunalar,  transport 
vositalari  va  b.)  bilan  jihozlash  uchun  talab  qilinadigan  resurslarni  ifodalaydi, 
soy aylanma kapital esa uni to‘liq yoki qisman ekspluatatsiya qilish uchun kerak 
bo‘lgan resurslarga mos keladi. 
Investitsion xarajatlarni hisoblashda quyidagilarni qamrab oluvchi kapital 
xarajatlar hisobga olinadi: 
 investitsiyadan  oldingi  xarajatlar  (investitsiyadan  oldingi  tadqiqotlar, 
texnik-iqtisodiy asoslashni tayyorlash va b.); 
 qurilishning (qayta ta‘minrlashning) smeta qiymati, jumladan, qurilish-
montaj  ishlari,  asbob-uskunalarni  transport  vositasida  tashish  va  boshqa 
xarajatlar (umumiy qurilish yoki qayta ta‘mirlash qiymatidan ajratiladi); 
 ishlab chiqarishdan oldingi xarajatlar; 
 boshqa  hisobga  olinmagan  investitsion  xarajatlar  (litsenziyalar,  tex-
nologiyalar, nou-xau va b.); 
 aylanma vositalar xarajatlari (sof aylanma kapitalning o‘sishi). 
Aylanma  kapitalga  ehtiyojni  hisob-kitob  qilishda  majburiyatlarni  to‘lash 
kunlari eng kam kunlari aniqlanadi, shuningdek, mahsulotni sotish xarajatlari va 
aylanma  kapitalning  aylanish  koeffitsienti  (undan  foydalanish  samaradorligi) 
hisob-kitob qilinadi. 
Aylanma  vositalar  (kapital)  aylanish  koeffitsienti  pul  mablag‘lari  ishlab 
chiqarish  zaxiralarini  xarid  qilishdan  tortib  to  korxona  hisob-raqamlariga  pul 
kelib  tushishigacha  to‘liq  aylanmadan  o‘tuvchi  vaqt  bilan  belgilanadi.  Bir 
aylanma  muddati  kunlarda  o‘lchanadi.  Bo‘nak aylanma  vositalar qanchalik  tez 
alansa,  shunchalik  yaxshi  natijaga  erishiladi.  Aylanma  vositalarning  aylanish 
tezligini  oshirishda  ishlab  chiqarishda  foydalanilayotgan  moddiy  resurslarni 
tejash, ularning mahsulot birligiga to‘g‘ri keluvchi xarajatini kamaytirish, ishlab 
chiqarish 
davri 
uzunligini 
qisqartirish, 
moddiy-texnik 
ta‘minotni 
takomillashtirish (to‘g‘ridan-to‘g‘ri xo‘jalik aloqalarini rivojlantirish, eng yaqin 
ta‘minotchilarni  tanlash,  shartnoma  intizomiga  rioya  qilish  va  hokazolar), 
ta‘minotchilar  va  iste‘molchilar  bilan  hisob-kitob  tartibini  yaxshilash  muhim 
omil sanaladi. 

---

106 
 
Ushbu  bo‘limda  loyihani  moliyalashtirish  manbalari  bo‘yicha 
ma‘lumotlar keltiriladi: 
  o’z  mablag’lari,  jumladan,  nizom  jamg‘armasiga  pul  shaklida 
kiritluvchi badal, pul mablag‘lari, shundan loyihani amalga oshirish hisobiga va 
korxona faoliyati h isobiga; 
  qarzga  olingan  va  jaob  qioingan  mablag’lar,  jumladan,  Hukumat 
kafilligi  ostida  chet  el  kreditlari,  tijorat  banklarining  chet  el  kreditlari,  ichki 
valyuta va sum kreditlari, boshqa korxonalardan qarzga olingan va jalb qilingan 
mablag‘lar; 
  davlatning  ishtiroki,  jumladan,  pullik  va  qaytarib  berish  asosida 
moliyalashtirishning  markazlashgan  manbalari,  ITTKIga  byudjet  mablag‘lari, 
konsolidatsiyalangan byudjet mablag‘lari, boshqa markazlashgan manbalar. 
O‘z 
mablag‘lari 
manbalari 
bo‘yicha 
hisob-kitoblar 
bilan 
mustahkamlangan  asoslar  beriladi,  shuningdek,  tijorat  banklari,  potensial 
investorlar, loyihani aalga oshirishga mablag‘lar kiritishdan manfaatdor bo‘lgan 
boshqa yuridik va jismoniy shaxslarning qarorlari haqida ma‘lumotnoma taqdim 
etiladi.  Investitsiya  loyihasi  davlat  tomonidan  qo‘himcha  qo‘llab-quvvatlashni 
talab qilgan holatlarda uning so‘ralayotgan turlari, masalan, yuqori texnologiyali 
ishlab  chiqarish  va  korxonalar  uchun  daromad  solig‘i  va  qqS  stavkasini 
pasaytirish shaklida taqdim etiluvchi imtiyozlar, shuningdek, byudjetga bojxona 
va soliq to‘lovlari, kreditlarni to‘lash bo‘yicha imtiyozlar ko‘rsatiladi. 
Loyihani  amalga  oshirish  uchun  so‘ralayotgan  davlat  tomnidan  qo‘llab-
quvvatlash  choralariga  nisbatan  stavkalar  hajmi  (qonunchilikda  belgilangan  va 
loyiha  bo‘yicha  so‘ralayotgan),  imtiyozlarning  boshlanish  va  yakunlanish 
muddati ko‘rsatiladi. SHu bo‘limning o‘zida uzoq va qisqa muddatli kreditlar va 
byudjet ssudalari bo‘yicha qarz majburiyatlarini to‘lash muddatining ham hisob-
kitobi bajariladi.