1-mavzu bozor iqtisodiyotida innovatsiya reja: Innovatsiyaning mazmuni va mohiyati Innovatsiyaning maqsadlari

5. O‟zbekistanda innovatsion siyosatni  rivojlantirish yo`nalishlari
 
Biz  keng  ma‘noda,  innovatsion  siyosat,  deganda  shunday  chora-tadbirlar 
yig‗indisi  tushunamizki,  bunda  iqtisodiy  o‗sish,  raqobatbardoshlik  va  jamiyat 
farovonligini oshirishga imkon beruvchi innovatsion jarayonlarni qo‗llab- quvvatlash 
va muvofiqlashtirish mumkin bo‗ladi. Innovatsion siyosat bu innovatsion jarayonlarni 
davlat tomonidan tartibga soluvchi mexanizmdir. 
 Shuning uchun davlat innovatsiya siyosati rivojlanayotgan davlatlarda muhim 
hayotiy  zaruratga  aylanib  bormoqda.  Albatta,  biror  bir  mamlakatning  jahon 

---

11 
 
bozoridagi  raqobatbardoshligini  oshirish,  uning  samarali  ilmiy  tadqiqot  hamkorligi 
yo‗nalishida  rivojlanishining  eng  muhim  omili  bo‗lib  innovatsion  jarayonlarni  (shu 
jumladan  mintaqalar  darajasida)  amalga  oshirish  uchun  qulay  iqtisodiy  muhitni 
yaratishga  qaratilgan,  fan  va  ishlab  chiqarish  o‗rtasida  bog‗lovchi  bo‗g‗in  bo‗lib 
davlatning innovatsion siyosati hisoblanadi. Ta‘kidlash kerakki, innovatsion siyosatni 
shakllantirishda mamlakatning rivojlanish strategiyasini tanlash o‗ta muhim.  
Shulardan  kelib  chiqqan  holda  davlat  innovatsion  siyosatning  ikki  asosiy 
modellarini  ajratib  ko‗rsatish  mumkin:  1.  Bosh  maqsadi  mamlakat  uchun  ustuvor 
ahamiyatga  ega  bo‗lgan  innovatsion  yo‗nalishlarni  rivojlantirishni  rag‗batlantirish 
bo‗lgan,  umummilliy  ahamiyat  kasb  etuvchi  ilmiy  -  texnik  dasturlar  va  loyihalarni 
bajarishga yo‗naltirilgan model. 2. Bosh maqsadi yangi texnologiyalarni o‗zlashtirish, 
iqtisodiyot  tarmoqlari  va  sohalarining  texnologik  imkoniyatlarini  kengaytirish 
bo‗lgan,  ilmiy  -  texnik  bilimlarni  yoyishga  yo‗naltirilgan  model  6.  Innovatsion 
siyosatning  huquqiy  va  me‘yoriy-qonuniy  asoslarida  innovatsion  siyosatning 
konseptual asoslari – maqsad, vazifalari, yo‗nalishlari, ustuvor tomonlari, tamoyillari, 
amalga  oshirish  strategiyalari  ko‗rsatib  beriladi.  Zamonaviy  davlat  innovatsiya 
siyosati  innovatsiya  sub‘ektlarini,  kichik  va  o‗rta  innovatsion  biznesni  qo‗llab-
quvvatlash,  intellektual  mulkni  himoya  qilish,  innovatsiya  sohasidagi  tashqi 
faoliyatda milliy manfaatlar himoya qilinishini ta‘minlashga qaratiladi. 
 Shuning  uchun  innovatsiya  siyosatini  ishlab  chiqishda  quyidagi  jihatlar 
hisobga olinishi zarur bo‗ladi:  

  innovatsion  siyosatning  maqsad,  vazifalari,  yo‗nalishlari,  tamoyillari, 
strategiyasi va boshqalar;  

  innovatsion  siyosatning  amalga  oshirish  mexanizmi,  ya‘ni,  amalga  oshirish 
vositalari va dastaklari;  

  innovatsion  siyosatning  sub‘ekti  va  ob‘ekti,  ularning  tavsifi,  markaziy  va 
hududiy tuzilmalari;  

 innovatsion siyosatning muddatlari va resurslari, kafolatlari.  
Innovatsion  siyosatning  maqsadlari.  Keng  ma‘noda  innovatsion  siyosatning 
maqsadi  xo‗jalik  yurituvchi  sub‘ektlarning  faoliyatini  qo‗llab-quvvatlash, 
rag‗batlantirish  va  tartibga  solish  hamda  muvofiqlashtirishdir.  Boshqacha  aytganda 
innovatsion siyosatning bosh maqsadi raqobatbardosh innovatsion mahsulotlar ishlab 
chiqarishni  qo‗llab-quvvatlash  hisoblanadi.  Bu siyosatning  qisqa  muddatga  va uzoq 
muddatga  mo‗ljallangan  maqsadlari  ham  bo‗lishi  mumkin.  Masalan,  ilmiy-tadqiqot 
va  tajriba  konstruktorlik  ishlarini  tizimli  rivojlantirish,  samarali  innovatsion  tizimni 
shakllantirish,  iqtisodiyotni  texnologik  modernizatsiya  qilish,  ilmiy  salohiyatni 
innovatsion  resursga  aylantirish  kabilar  o‗rta  va  uzoq  muddatga  mo‗ljallangan 
maqsadlar  hisoblanadi.  Innovatsion  siyosatning  tamoyillari.  Uzoq  muddatga 
mo‗ljallangan qoidalar mazkur siyosatning tamoyillari hisoblanadi.  
Ularga quyidagilarni kiritish mumkin:  

  ilm-fanni  ijtimoiy  unumli  va  foydali  tarmoq  sifatida  davlatning  ishlab 
chiqaruvchi  kuchlari  rivojlanish  darajasini  belgilab  beruvchi  soha  ekanligini  e‘tirof 
etish;  

---

12 
 

 fan va texnika rivojlanishining turli ustuvor yo‗nalishlarini tanlashda ochiqlik 
va  shaffoflikni  ta‘minlash,  ilmiy  va  ilmiy  texnik  loyihalarni  ekspertiza  qilish  va 
tanlashda konkurs asosida ish yuritish;  

  fundamental  ilmiy  tadqiqotlarni  ustuvor  rivojlantirishga  kafolat  berish; 
o‗quv-ilmiy  komplekslarni  yaratish  orqali  ilmiy,  ilmiy-  texnik  va  ta‘lim 
jarayonlarining  integratsiyasini  ta‘minlash,  bunda  ilmiy  xodimlar,  tadqiqotchilar, 
yosh mutaxassislarning doimiy jalb etilishini ta‘minlash; 
 

  fan  va  texnika  sohasida  tadbirkorlik  va  raqobat  munosabatlarini  qo‗llab-
quvvatlash;  fan  va  texnika  rivojlanishining  ustuvor  yo‗nalishlariga  resurslarning 
mujassamlashuvini qo‗llab-quvvatlash;  

  davlat  ilmiy  markazlarini  tashkil  etish  orqali  ilmiy,  ilmiy-  texnik  va 
innovatsion  faoliyatlarni  rag‗batlantirish;  hududlarda  ilmiy,  ilmiy-texnik  va 
innovatsion  faoliyatlarning  jadallashuvini  qo‗llab-  quvvatlash  va  mamlakat  ilmiy-
texnik  salohiyatining  integratsiyalashishini  rag‗batlantirish;  xalqaro  ilmiy  va  ilmiy-
texnika hamkorligini rivojlantirish. 
Mamlakatning  muayyan  innovatsion  taraqqiyot  darajasidan  kelib  chiqib 
innovatsion siyosat yo‗nalishlari ishlab chiqiladi. Ularning ayrimlari quyidagilar:  

  barcha  xo‗jalik  tizimlarida  ilmiy  va  ilmiy-texnik  faoliyatni  resurslar  bilan 
ta‘minlash;  innovatsion  infratuzilma  va  kichik  innovatsion  tadbirkorlikni 
rivojlantirish;  

  iqtisodiyotning  fuqarolik  ehtiyojlariga  mo‗ljallangan  texnologiyalarni 
rivojlantirish imkoniyatlarini oshirish;  

  ilmiy-texnologik,  sanoat,  investitsion  va  tarkibiy  siyosatlarni  o‗zaro 
muvofiqlashtirish;  barqaror  rivojlanish  traektoriyasiga  o‗tishiga  iqtisodiyotning  real 
sektorida innovatsion jarayonlarni kengaytirish asosida erishilgan.  
U  yoki  bu  mamlakatning  davlat  innovatsion  siyosati,  odatda  ma‘lum  nazariy 
modelning  aks  ettirilishi  bo‗lib  hisoblanmaydi,  balki  u  turli  yo‗nalishdagi  tadbirlar 
kompozitsiyasidir, bunda milliy innovatsiya siyosatlari tub o‗ziga xoslikka egaligini 
ta‘kidlash mumkin. Evropa Ittifoqi mamlakatlarining innovatsion siyosati tajribasidan 
ma‘lumki,  ularda  quyidagi  yo‗nalishlar  keyingi  yillarda  yangi  yo‗nalishlar  sifatida 
e‘tirof  etilgan:  -  innovatsion  muhitni  yaxshilash  va  uning  barcha  a‘zo 
mamlakatlardagi integratsiyasini qo‗lab-quvvatlash; - innovatsiyalarga bozor talabini 
rag‗batlantirish,  etakchi  bozorlar  konsepsiyasini  qo‗llash,  innovatsiyalarga  tezkor 
talab  mavjud  bo‗lgan  bozorlarni  qo‗llab-quvvatlash;  -  davlat  sektoridagi 
innovatsiyalarni  rag‗batlantirish,  davlat  ma‘muriy  tuzilmalaridagi  byurokratik 
konservatizmga  barham  berish;  -  mintaqaviy  innovatsion  siyosatni  kuchaytirish, 
hududlar o‗rtasidagi innovatsion hamkorlikni kengaytirish va boshqalar. Innovatsion 
strategiya  deganda  uzoq  mudatga  mo‗ljallangan  texnik-texnologik  rivojlanishning 
samarali yo‗nalishlari va yo‗llarini tanlashni tushunish mumkin. Boshqacha aytganda, 
resurslarning  cheklanganligi  sharoitida  ichki  va  tashqi  omillar  ta‘sirini  hisobga  olib 
tanlangan innovatsion rivojlanish yo‗lini strategiya deb hisoblasa bo‗ladi.  
Innovatsion 
strategiya 
milliy 
iqtisodiyot 
rivojlanishining 
asosiy 
yo‗nalishlaridan  biri  hisoblanadi.  Innovatsion  strategiyada  uch  muhim  yondoshuvni 
ajratib ko‗rsatish  lozim.  Bular  mavjud  imkoniyatlarni o‗stirish,  o‗zlashtirib  olish  va 

---

13 
 
uzatish.  Mavjud  imkoniyatlarni  o‗stirishda  korxona  va  firmalar  o‗z  ilmiy-texnik  va 
ishlab chiqarish salohiyatini oshirib, kengaytirib boradi.  
Bunda  sanoat  ishlab  chiqarishida  yuqori  texnologiyalar  yaratiladi,  yangi 
raqobatbardosh  sanoat  mahsulotlari  ishlab  chiqarish  hajmi  oshirib  boriladi. 
O‗zlashtirib olish strategiyasida milliy innovatsion salohiyatdan samarali foydalanish 
jarayonida  rivojlangan davlatlarda ishlab chiqariladigan sanoat  mahsulotlarini  ishlab 
chiqarish  o‗zlashtiriladi.  Borgan  sari  tovar  ishlab  chiqarishning  barcha  innovatsion 
sikli  to‗liq  o‗zlashtirib  olinadi.  Beshinchi  va  oltinchi  texnologik  sikllardan  tashkil 
topadigan  sanoat  tarmoqlarini  o‗zlashtirish  bu  strategiyaning  pirovard  maqsadlari 
bo‗lishi  mumkin.  Shunday  tarmoqlarga  axborot  texnologiyalari,  kompyuter 
texnologiyalari,  biotexnologiyalar,  kimyo  texnologiyalari,  yangi  materiallarni 
yaratish  texnologiyalari,  tibbiyot  texnologiyalari  kiradi.  Uzatish  strategiyasi  mavjud 
xorijiy ilmiy-texnik va ishlab chiqarish salohiyatini mamlakat iqtisodiyotiga bevosita 
xorijiy  investitsiyalarni  jalb  etish  orqali,  yangi  avlod  mahsulotlarini  ishlab 
chiqaruvchi  texnologiyalar  litsenziyalarini  sotib  olish  orqali  o‗zlashtirish  nazarda 
tutiladi. Bu strategiya yangi texnologiyalarni yaratish, ularni real iqtisodiy resurslarga 
aylantirish  sikligacha  bo‗lgan  jarayonlarni  amalga  oshirish  juda  murakkab  bo‗lgan 
mamlakatlarda qo‗llaniladi. 
 Jahon  tajribasida  innovatsion  rivojlanish  strategiyasining  uchta  yo‗li  alohida 
ajralib turadi:  

  xom  ashyoga  asoslangan  va  ko‗pincha  kichikroq  boy  davlatlar  qo‗llaydigan 
strategiya (BAA);  

  imitatsion-moslashuvchan  yoki  quvib  etuvchi  strategiya,  bunda  xorijdan 
patent  va  litsenziyalarni  sotib  olishga  ko‗proq  ahamiyat  beriladi  (yorqin  tajriba 
Yaponiya);  

 ta‘limga, fanga va texnologiyalarga yirik sarf-xarajatlarni amalga oshirishga 
moliyaviy imkoniyatlari etarli bo‗lgan davlatlarning innovatsion rivojlanishi (AQSH, 
Germaniya, Buyuk Britaniya).  
Globallashuv  davrida  ishlab  chiqarishni  modernizatsiya  qilish,  texnik  va 
texnologik qurollantirish orqali jahon bozorida mustahkam mavqeini ta‘minlash oson 
kechmaydi.  Rivojlanayotgan  va  bozor  transformatsiyasi  davlatlarining  innovatsion 
strategiyalardan birini tanlashi ham oson emas. Chunki, yirik innovatsion ukladlarga 
ega  bo‗lgan  davlatlarning  o‗zida  so‗nggi  yillarda  chuqur  tarkibiy,  moliyaviy  va 
ijtimoiy  o‗zgarishlar  sodir  bo‗lib  turibdi.  Innovatsion  resurslar  va  mahsulotlar 
bozoridagi  raqobat  kuchaygandan  kuchaymoqda.  Bunday  murakkab  vaziyatlarda 
yuqorida  ko‗rsatib  o‗tilgan  innovatsion  rivojlanishning  har  uchala  strategiyalaridan 
imkoniyat darajasida samarali foydalanish maqsadga muvofiq bo‗ladi8 . Innovatsion 
siyosat metodlari. Innovatsion siyosatni amalga oshirish usullari turlicha. SHulardan 
bevosita va bilvosita usullarga to‗xtalamiz. 
 Innovatsion  faoliyatlarni  tartibga  solishning  bevosita  usullariga  quyidagilar 
kiritiladi: 
 

  innovatsion  jarayonlarni  davlat  tomonidan  subsidiyalash,  ya‘ni  innovatsion 
infratuzilmani  moliyalashtirish,  kichik  yuqori  texnologiyali  korxonalarga  grantlar 
taqdim etish, xodimlarni o‗qitish va qayta tayyorlashni moliyalashtirish va boshqalar.  

---

14 
 

 innovatsion sohada davlat tadbirkorligi; 
 

 innovatsion faoliyatni davlat tomonidan boshqarish.  
So‗nggi  yillarda  rivojlangan  mamlakatlarda  davlatning  innovatsion 
faoliyatlarni  to‗g‗ridan  to‗g‗ri  iqtisodiy  boshqaruv  vositalariga  yangi  dastaklar 
qo‗shilmoqda.  Bular  ilmiy  tadqiqotlar  sohasida  sanoat  korporatsiyalarining 
kooperatsiyasini  rag‗batlantirish,  universitetlarning  sanoat  korxonalari  bilan 
kooperatsiyasini  qo‗llab-quvvatlash  kabilardir.  Masalan,  Kanadada  davlat  ITTKIni 
rag‗batlantirishda  tijorat  banklari  berayotgan  kreditlarga  davlat  kafolatini 
ta‘minlamoqda,  ayrim  ITTKIni  bevosita  moliyalashtirmoqda.  Yaponida  davlat 
innovatsion  faoliyatlarga  byudjetdan  subsidiyalar  ajratmoqda,  turli  vazirliklar 
huzuridagi  ilmiy  tadqiqot  muassasalari,  davlat  korporatsiyalari,  tadqiqot  markazlari, 
xususiy  kompaniyalar  bilan  hamkorlikdagi  faoliyatlarga  imtiyozli  kreditlar  taqdim 
etmoqda.  Germaniyada  esa  ilmiy-texnika  va  ishlab-chiqarish  xo‗jalik  faoliyatlarida 
uzoq  muddatli  va  tavakkalchiligi  yuqori  bo‗lgan  ilmiy  tadqiqotlarni  hukumat 
moliyaviy qo‗llab- quvvatlamoqda.