1-mavzu: Birjalarning iqtisodiy mohiyati

6.5. Xedjlash va birja chayqovi
Xedjlash bu – narx dinamikasida real tovarlar narxi va xuddi shu tovarlarning fyuchers 
shartnomalari narxi o'rtasidagi farqqa asoslanadigan birja fyuchers savdosi jarayonida foyda olish 
usulidir.
Birja savdosi amaliyotida xedjlash va chayqov farqlanadi. Birja chayqovi bu – vaqt 
bo'yicha, makon bo'yicha va har xil tovar turlariga fyuchers shartnomalarining narx 
dinamikasidagi farqqa asoslanadigan birja fyuchers savdosi jarayonida foyda olish usulidir. 
Siyosiy-iqtisodiy ma'noda xedjlash ham, birja chayqovi ham oddiy chayqovni, ya'ni ishlab 
chiqarishga emas, balki narxlar o'rtasidagi farqqa asoslangan holda foyda olish usulini ifodalaydi. 
Xedjlash va birja chayqovi – chayqovning birjada amalga oshiriladigan birgalikda bo'la oladigan 
va bir-birini to'ldiradigan, lekin shu bilan bir paytda o'zaro farq qiladigan ikki xil turi. Bu tanganing 
ikki tomonidar. Xedjlash birja chayqovisiz bo'la olmaydi va aksincha.
Xedjlashni birjada qoidaga ko'ra, bir vaqtning o'zida real tovar bozorining qatnashchilari: 
ishlab chiqaruvchilar, qayta ishlovchilar, savdogarlar hisoblangan korxonalar, tashkilotlar, xususiy 
shaxslar amalga oshiradi.
Birja chayqovi bilan odatda birja a'zolari va fyuchers shartnomalari narx dinamikasida 
o'ynash istagida bo'lgan barcha hohlovchilar (odatda xususiy shaxslar) shug'ullanadi.
Amaliyotda xedjlash bilan shug'ullanadigan sub'ektlar va faoliyati birja chayqovi bilan 
bog'liq bo'lgan sub'ektlar o'rtasida qat'iy farqlar yo'q, chunki real tovra bozori qatnashchilari ham 
birja chayqovlarida ishtirok etadi, axir bu bozor xo'jaligida asosiysi bu maqsadning qaysi birja o-
yalari hisobiga erishilishidan qat'i nazar foyda olish hisoblanadi.
Xedjlashdan maqsad – real tovar bozorida sotishdan olnadigan foyda bilan taqqoslaganda 
qo'shimcha foyda oilshdir. Maqsad – tijoratning boshqa shakllari bilan bir qatorda eng katta foyda 
olish bo'lgan birjadagi tijorat faoliyatining o'ziga xos shaklini ifodalaydi. Xedjlash ikki yoqlama 
xarakterga ega, ya'ni bir vaqtning o'zida real tovar narxi va fyuchers shartnomasi narxiga tayanadi, 
bu esa muhim amaliy ahamiyat kasb etadi.
U birja (fyuchers shartnomalari) bozorning real tovar bozori bilan bilvosita aloqasini 
ta'minlaydi. Xedjlash real tovar bozorida narx yo'qotishlaridan birja sug'urtalash funktsiyasini 
bajaradi va ayrim xarajatlarning qoplanishini ta'minlaydi.
Xedjlash texnikasi quyidagilardan iborat: 
Naqd tovar sotuvchisi, o'zini taxmin qilinayotgan narx pasayishidan himoya qilib, birjada 
ushbu tovarga fyuchers shartnomasini sotadi. Narx pasaygan holatda u narxi tushib ketgan 

---

fyuchers shartnomasini qayta sotib oladi va uning real tovar bozorida to'liq olmagan tushumini 
kompensatsiyalashi lozim bo'lgan foydani oladi.
Naqd tovar sotuvchisi tovar narxining o'sishidan zarar ko'rmaslikdan manfaatdor. Shu 
sababli narxning o'sishni taxmin qilib, u ushbu tovarga fyuchers shartnomasini sotib oladi. 
Tendentsiya to'g'ri topilgan holatda xaridor real tovar bozoridagi narxning o'sishi bilan aloqada 
uning ham narxi o'sgan o'z fyuchers shartnomasini sotib yuboradi va shu tariqa naqd tovarni xarid 
qilish bo'yicha qo'shimcha xarajatlarini qoplaydi.
Fyuchers savdosi mexanizmidan foydalanish, yuqorida keltirilgan misollardan ko'rinib 
turganidek, sotuvchilarga o'z tushumini, demak, foydasini, xaridorlarga esa – xarajatlarini 
rejalashtirish imkonini beradi.
Amaliyotda uzoq muddatli narx o'zgarishlarini oldindan aytib berish qiyin. Real tovar bozori 
va fyuchers bozorining narx dinamikasi bir-biriga mos kelmaydi, shuning uchun, qoidaga ko'ra, 
xedjlash ishlab chiqarilgan birja tovarlari butun massasini qamrab olmaydi. 
Qatnashchilar tarkibi va qay maqsadda amalga oshirilishiga qarab xedjlashning turli shaklari 
mavjud bo'ladi. Xedjlash fyuchers shartnomasi tuzilgan paytda yo'q bo'lgan barcha naqd tovarga, 
real tovarni etkazib berish va fyuchers shartnomasini bajarish turli sanalari kombinatsiyasiga va 
hokazolarga qo'llanishi mumkin.
Xedjlash qo'shimcha foyda olishga ham imkon beradi. Naqd tovar narxi va fyuchers 
shartnomasi o'rtasida mos keluvchi etkazib berish oyidagi narxlar o'rtasida o'rtacha farq «bazis» 
hisoblanadi va tovarni saqlash xarajatlari va boshqa bashorat qilish qiyin bo'lgan omillarga bog'liq 
bo'ladi.
Xedjlashda qo'shimcha foyda olish istagida bo'lgan tovar sotuvchisi o'z tovariga fyuchers 
shartnomasini real tovarning amaldagi bozor narxidan bazis miqdoriga katta bo'lgan narxda 
sotishga harakat qilishi lozim. Agar keyinchalik bazis kamayadilagn bo'lsa, xedjer yutadi, chunki 
fyuchers bozorida narxning o'sishi real bozorda narxning pasayishidan oldi keladi. Bazis oshgan 
taqdirda esa xedjer - sotuvchi yutqazadi.
Qo'shimcha foyda olish istagida bo'lgan tovar xaridori o'z bashoratlarida bazisning 
boshqacha o'zgarishiga asoslanadi, ya'ni bazis o'sganda xedjer yutadi, kamayganda esa - yutqazadi.
Agar xedjer sotuvchi bo'lsa, yakuniy narx maqsadli narxdan yuqori bo'lgan hollarda uning 
qo'shimcha foyda olish imkoniyati bo'ladi. Bunga bazisning pasayishida erishish mumkin. Agar 
xedjer xaridorni ifodalaydigan bo'lsa, u qo'shimcha foydani yakuniy narx maqsadli narxdan past 
bo'lganda, ya'ni bazisning o'sshida oladi.