1-mavzu: Birjalarning iqtisodiy mohiyati

6.6. Fyuchers shartnomalari bilan optsion bitimlar
Fyuchers shartnomasi optsioni deb ko'rsatilgan davr doirasida bitim imzolangan paytda 
fyuchers shartnomasini sotib olish yoki sotish huquqiga aytiladi. Bunda ushbu huquqni olgan 
optsion xaridori sotuvchiga mukofot deb nomlanadigan belgilangan miqdordagi pulni to'laydi.
Optsion fyuchers shartnomasini sotib olish yoki sotish huquqini beradi, biroq optsion 
xaridorini ko'rsatilgan huquqni amalga oshirishga majbur qilmaydi, shu sababli optsion xaridori 
faqat mukofot miqdori va bank foizini riskka qo'yadi, uning foydasi esa cheklanmagan bo'lishi 
mumkin. Optsion sotuvchisi cheklanmagan zarar ko'rishi mumkin, uning foydasi esa mukofot 
miqdori bilan cheklanadi. 
Fyuchers shartnomasi birja optsionining real tovar optsionidan asosiy farqi uni 
standartlashtirishdan iborat, bunda birja optsioni sotuvchisi va xaridori faqat mukofot miqdori, 
ya'ni fyuchers shartnomalari savdosida birjachilar faqat bu shartnomalar narxi ilan savdo qilgani 
kabi optsion haqida kelishib oladi.
Fyuchers shartnomasi optsioni mustaqil qiymatga ega bo'lgan yoki fyuchers shartnomalarini 
yetkazib berish muddatiga bog'lab qo'yilgan qat'iy belgilangan amal qilish muddati bilan 
cheklanadi.

---

Optsionlarning ikki xil turi mavjud: sotib olish huquqi bilan optsion va sotish huquqi bilan 
optsion. Ko'rsatilgan ikki turning kombinatsiyasini ifodalaydigan boshqa bir tur – ikki yoqlama 
optsion ham bo'lishi mumkin, lekin u kamdan-kam qo'llanadi.
Xarid optsionida uning xaridolri optsion sotuvchisidan mukofot pulini oldindan to'lagan 
holda shartnomaning amal qilish muddati tugamasdan avval istalgan payt optsionda ko'rsatilgan 
narxda fyuchers shartnomasi optsionini sotib olishi mumkin. Sotuv optsionida uning xaridori 
optsiona fyuchers shartnomasi optsionini xuddi shu shartlarda sotishi mumkin. 
Xuddi fyuchers shartnomasida bo'lgani kabi, birja optsioni bo'yicha majburiyatlar ham 
qatnashchilarning biri tomonidan optsion amal qilish muddati tugamasdan avval qarama-qarshi 
bitim bilan tugatishi mumkin. Masalan, agar xarid optsioni sotib olingan bo'lsa, majburiyatlarni 
tugatish sanasini bitim tuzish sanasida narxlardagi birja farqlarini tartibga solish va xuddi shunday 
optsion sotish zarur.
Optsion xaridori to'laydigan mukofot, ya'ni uning narxini asosan fyuchers shartnomasi joriy 
birja narxi va uning optsionda belgilangan narxi o'rtasidagi farqqa, ushbu optsionning talab va 
taklifi, optsionga egalik huquqi qolgan vaqt, bank loyihasi hajmiga bog'liq.
Fyuchers shartnomali optsionlar bir vaqtning o'zida noqulay narx o'zgarishlarini 
sug'urtalash funktsiyasi va birja faoliyatidan qo'shimcha foyda olish funktsiyasini ham bajaradi. 
Xarid optsioni va sotuv optsionida sug'urtachi sifatida optsion xaridori ishtirok etadi, chunki u o'z 
yo'qotishlarini minimallashtiradi. Biroq agar xaridor narx o'zgarishi tendentsiyasini to'g'ri 
topadigan bo'lsa, u sezilarli qo'shimcha foyda olishi ham mumkin. Optsion sotuvchisi, qoidaga 
ko'ra, faqat mukofot miqdori bilan cheklanadigan optsionlar savdosidan foyda olishga intiladi. 
Optsionlar savdosidan zarar cheklanmasligi mumkin.
Shartnoma hajmi, RP notis olish vaqti va uni birja shartnomasi xaridoriga berish vaqti. 
Notis RPga taqdim etilgandan so'ng uni xaridorning roziligi yoki arbitraj qo'mitasining qarorisiz 
na olib qo'yish, na almashtirish mumkin emas. Rpdan o'tgan barcha notislar majburiy tartibda 
xaridorlar tomonidan ijro etishga qabul qilinadi. So'ngra oluvchi belgilangan vaqt davomida 
tovarga naqd pul bilan to'liq hajmda to'lashi zarur. To'lovni amalga oshirishda xaridor varrant yoki 
ombor guvohnomasi – belgilangan omborda tovarga egallik huquqi beradigan hujjat oladi. 
Sotuvchi notis chiqarilgan sanadan boshlab belgilangan vaqt davomida etkazib berish shartlariga 
mos keladigan barcha xarajatlarni to'lashi lozim.