1-mavzu: Birjalarning iqtisodiy mohiyati

9.6. Kliring va hisob-kitoblar tizimi rivojlanishining asosiy yo'nalishlari
Birja bozorida kliring tizimlarini yanada rivojlantirishning vazifalari quyidagilar 
hisoblanadi: 
• bitta bitimga to'g'ri keladigan kliring va hisob-kitoblar bo'yicha xarajatlarni 
qisqartirish (yoki ularning o'sishni to'xtatib turish);
• kliring va hisob-kitob operatsiya larini amalga oshirish muddatini qisqartirish yo'li 
bilan kliring va hisob-kitoblar jaryonini tezlashtirish;
* 
jahon 
fond 
va 
fyuchers 
bozorlarida 
kliring 
va 
hisob-kitoblarni 
baynalmilallashtirish. 
Qimmatli qog'ozlarni nomateriallashtirish, ya'ni ularning qog'ozsiz shaklda 
bo'lishi nomi yozilgan qimmatli qog'ozlarning oldi-sotdi jarayonida ularni qayta 
rasmiylashtirish 
bilan 
bog'liq 
barcha 
jarayonlarni 
soddalashtiradigan 
va 
arzonlashtiradigan qimmatli qog'ozlar umumiy milliy elektron depozitariysiga o'tish 
imkonini beradigan kompyuter tizimlaridagi schetlarda elektron qaydlar shaklini 
ifodalaydi. Qimmatli qog'ozlarning qog'ozsiz shaklidan foydalanish qimmatli 
qog'ozlarni yo'qotib qo'yish, ularni qalbakilashtirish, kechiktirish va hokazolar bilan 
bog'liq muammolarni bartaraf qiladi.
Birja savdolarining elektron shakliga o'tish iqtisodiyotni kompyuterlashtirish va loqa 
vositalarining jadal rivojlanishi tufayli mumkin bo'lmoqda. Bu birja bozorining 
kengayishi va uning globallashuviga, birja savdosidagi ko'plab jarayonlarni 
arzonlashtirishga, kliring va hisob-kitob jarayonlarini avtomatlashtirish va hokazolarga 
xizmat qiladi. Istiqbolda elektron savdo har bir mijozga birja vositachilari institutini 
aylanib o'tgan holda fond bozorida bitimlarni o'zi tuzish imkonini beradi. Elektron birja 
savdolari – davr talabi. Milliy iqtisodiyotlarning o'zaro integratsiyalashuv jarayoni 
birjalarning rivojlanishini chetda qoldirib ketishi mumkin emasdi. Bunday ushbu 
jarayonlar birjalardan birja ishini tashkil qilishga sifat jihatidan yangicha yondashuvni 
talab qiladi. Bu masalaning echimi axborot texnologiyalari sohasida zamonaviy 

---

yutuqlarni qo'llashda topilishi mumkin. Turli mamlakatlarda hisob-kitob davrlarini bir 
xillashtirish bu – milliy bozorlarni baynalmilallashtirish uchun zarur shart-sharoitlardan 
biridir.
Xulosalar
Tovar birjasi zamonaviy birjalarning asoschisi hisoblanadi va unda qaysi tovarlar, 
qimmatli qog'ozlar yoki valyuta sotilishiga qarab ulardan fond va valyuta birjalari ajralib 
chiqdi. Fyuchers shartnomalari bilan savdo qilish mexanizmlarining rivojlanishi va 
ularning ilgari tovar, fyuchers va valyuta birjalari savdo qilgan barcha aktivlarga joriy 
qilinishi ko'rsatilgan birja turlari o'rtasidagi farqning yo'qolishi hamda faqat fyuchers 
shartnomalri bilan savdo qilinadigan fyuchers birjalari yoki ham fyuchers shartnomalari, 
ham an'anaviy birja aktivlari, masalan, aktsiyalar, valyuta va hatto ayrim tovarlar bilan 
savdo qiluvchi universal birjalarning paydo bo'lishiga olib keladi. Birjalar 
rivojlanishining keyingi tarixiy yo'nalishlariga keladigan bo'lsak, u quyidagicha bo'lishi 
mumkin. Texnik taraqqiyot shunga olib keladiki, birjalarning asosiy turiga elektron 
birjalar, ya'ni birja savdosining barcha jarayonlarni to'liq kompyuterlashtirilgan birjalar 
aylanadi. Bu yo'nalishda, ehtimol birja bozorlari va birjadan tashqari bozorlar o'rtasidagi 
farqlar yo'qolib, ular barcha turdagi aktivlar blan savdo qiladigan umumiy elektron 
bozorga birlashadi. Uni tashkil qilish va boshqarish bilan yangi turdagi kompaniyalar 
shug'ullanadi, aytish mumkinki, XVI asrda vujudga kelgan «birja» nomi aynan ularga 
o'tishi va birja tushunchasi hozirgidan farqli ravishda umuman boshqacha talqin qilinishi 
mumkin.