1-mavzu: Birjalarning iqtisodiy mohiyati

9.5. Fyuchers shartnomalari bozorida kliring va hisob-kitoblar 
Umuman Hisob-kitob palatasi fyuchers savdosida barcha sotib olingan va sotilgan 
shartnomalar bo'yicha kliring va hisob-kitob funktsiyalarini amalga oshiradi, ularning 
ijro etilishini tashkil qiladi va kafolatlaydi, bu quyidagi bosqichlarni qamrab oladi: 
• bitimlarni ro'yxatga olish; 
• marja bo'yicha barcha hisob-kitoblarni o'tkazadi;
• Hisob-kitob palatasi a'zolarini (ular esa - mijozlarni) marja kiritilishi haqida 
xabardor qilish;
• mijozlarning Hisob-kitob palatasi a'zolariga, ular esa - Hisob-kitob palatasiga 
marja kiritishi;
• birja savdosi davomida fyuchers shartnomalari bilan savdo qatnashchilari 
hisobraqamlarining moliyaviy ahvolini nazorat qilish;
• yopiq pozitsiyalar bo'yicha hisob-kitoblar;
• to'lovlar olish va zararni undirish; 
• muddatida yopilmagan shartnomalar bo'yicha etkaizb berini tashkil qilish;

---

• shartnoma bo'yicha tovarni etkazib berish (jo'natish) yoki qabul qilish haqida xabar 
yuborish; 
• shartnoma bo'yicha etkazib berish;
• shartnoma bo'yicha qabul qilish;
• etkazib berish bo'yicha hisob-kitoblar.
Birja faoliyati fyuchers shartnomalari bozorida yuqorida sanab o'tilgan hisob-
kitob-kliring jarayoni bosqichlari bilan cheklanmaydi. Masalan, birja bitimini ro'yxatga 
olish bosqichi texnologik jihatdan qator quyibosqichlarni qamrab olishi mumkin: 
bitimni kompyuter tizimiga kiritish, uni va rekvizitlarni tekshirish, ro'yxatga olish, bozor 
va qatnashchilar bo'yicha taqsimlash va h.k. Agar birdan bitimning xato ekanligi 
aniqlanib qolsa, vaziyatga qarab u yoki bekor qilinadi, yoki aybdorning (masalan, 
brokerning) hisobiga zarar sifatida yozib qo'yiladi. Xulosa qilib aytishni istardikki, 
Hisob-kitob palatasi birlamchi va o'zgaruvchan marja bo'yicha hisob-kitoblarni amalga 
oshiradi. Marjani hisob-kitob qilish usullari birjalar bo'yicha farq qiladi, chunki qator 
holarda fyuchers birjalari har biri o'z hisob-kitob tizimini tashkil qiladi yoki bir nechta 
birja marja yig'imlar undirish va umumiy hisob-kitob mexanizmidan foydalanadi.