1-mavzu: Birjalarning iqtisodiy mohiyati

5.5. Birjada operatsiyalar
Shuni e'tiborga olish kerakki, birja yuridik shaxs sifatida oldi-sotdi bitimlarini 
takomillashtirishda tomonlardan biri sifatida qatnashmasdan, ularning amalga oshirilishi va birja 
qoidalariga rioya qilinishini ta'minlaydi.
Birja narx kotirovkasini amalga oshiradi, birja tovarlariga standartlar belgilaydi, 
namunaviy shartnomalar ishlab chiqadi, savdo jarayonlarini qayd qiladi, arbitrajni amalga 
oshiradi, hisob-kitob qiladi, axborot xizmatlari ko'rsatishni amalga oshiradi, o'z mijozlariga turli 
xizmatlar ko'rsatadi. Ko'pchilik mamlakatlarda birjalarni litsenziyalash (faoliyatni amalga 
oshirishga ruxsat berish), birja savdosini nazorat qilish va birja operatsiyalarini sug'urtalash, 
maslahat xizmatlari taqdim etish va statistika faoliyatini amalga oshiruvchi davlat strukturalari 
mavjud.
Xedjlash bu kassa bitimlarini narx risklaridan sug'urtalash shakli; odatda fyuchers 
shartnomasini sotib olish yoki sotish bo'yicha operatsiyalar shaklida amalga oshiriladi. Xedjlash 
qisqa (sotuvga muddatli shartnoma imzolanadi) yoki uzoq (xaridga muddatli shartnoma 
imzolanadi) muddatli bo'lishi mumkin. Qisqa xedjlash hozirgi kassa narxini kelajakda sotishda 
himoya qilish uchun, uzoq muddatli xedjlash esa sotib olishda himoya qilish uun foydalaniladi. 
Xedjlash narxlarni barqarorlashtirishga imkon beradi.
Muddatlilik belgisiga ko'ra kassa bitimlari va muddatli bitimlar ajratib ko'rsatiladi. 
Quyidagilar mavjud:
Bitim darhol yakunlanadigan, ya'nitovar etkazib beriladigan va xaridor bilan sotuvchi 
o'rtasida hisob-kitob qilinadigan kesh (cash) kassa bitimlari;
bitim tez yakunlanadigan, ya'ni xaridor bilan sotuvchi o'tasida hisob-kitoblar ikki-uch kun 
ichida amalga oshiriladigan spot (spot) kassa bitimlari.
Muddatli bitimlar shunisi bilan ajralib turadiki, bitimni ijro etish (to'lovni amalga oshirish 
va tovarni berish) payti bilan bitim imzolangan payt o'rtasida ancha vaqt (24 oygacha) bo'ladi. 
Narx bitim imzolangan paytda belgilanadi. Bitimni ijro etish muddatlari standartlashtirilgan.
Muddatli bitimlar birja chayqovining, ya'ni narxlar farqida o'ynashning imkoniyatlarini 
kengaytirdi. Kassa bozorida faqat narxning o'sishida o'ynash mumkin edi, bunda narxning 
o'sishiga o'yeovchi birjachilar (birja tilida «buqalar») tovarni kelgusida qimmatroq narxda sotish 
ilinjida sotib olardi. Muddatli bozorda narxning pasayishiga o'ynash imkoniyati ham paydo bo'ldi. 
Narx pasayishida o'ynaydigan birjachilar «ayiqlar» deb ataladi. Ular tovarga ega bo'lmasdan turib, 
bitim ijro etiladigan paytga kelib tovarni foyda olish maqsadida shartnomada ko'rsatilgan narxdan 
ko'ra arzonroq sotib olishdan umid qilgan holda bitim tuzadilar. 
Tovar birjasida quyidagi asosiy bitim turlarini ko'rsatish mumkin:
1. Real tovarli bitimlar;
2. Forvard bitimlar;
3. Fyuchers bitimlar;
4.Optsionlar oldi-sotdi bitimlari;
5. Xedjlash;
6. Spreding.
Real tovarli bitimlarda tovarni xaridorga etkazib berish ko'zda tutiladi (ayrim birjalar 
ombor binolariga ega). Biroq birjada real tovar ta'minotlari qoidaga ko'ra mos keluvchi tovarlar 
bilan jahon savdosining 5-10%idan ortmaydi.
Forvard bitimi bu qoidaga ko'ra, bitim tuzilgan paytda belgilangan narx bo'yicha to'lov 
muddati kechiktirilgan real tovarli bitimdir. Forvard bitimi narxlar o'rtasidagi farqda o'ynashga 
yo'l qo'yadi.

---

Fyuchers bitimi amalda tovarni etkazib berishni ko'zda tutmaydigan va tovarni sotish yoki 
sotib olish shartnomasi bilan savdoni ifodalaydigan muddatli bitim hisoblanadi. Bunday bitim 
qog'ozli bitim deb ataladi, uning maqsadi shartnoma tuzilgan sanadagi narx bilan shartnoma ijro 
etilgan sanadagi narx o'rtasida farqdan foyda olish hisoblanadi. 
Optsion – shartnoma shartlari asosidagi muddatli bitim bo'lib, unga muvofiq 
qatnashchilardan biri belgilangan muddat davomida boshqa qatnashchiga bu huquqni sotish 
zaruratini ta'minlash majburiyati uchun pul mukofoti to'lagan holda tovarni qat'iy belgilangan 
narxda sotish yoki sotib olish huquqini qo'lga kiritadi. Bu huquqni qo'lga kiritadigan shaxs optsion 
egasi deb ataladi. Optsion uning egasi uchun cheklangan riskli bitim turidir. Optsion shartnomasi 
egasi uni bajarishi yoki bajarmasligi, boshqa shaxsga berishi mumkin.
Spreding (spreding) o'ziga xos bitim turi, u turli fyuchers shartnomalaridan foyda olishga 
imkon beradi. Spreding oddiy fyuchers shartnomasidan ko'ra kamroq riskka usraydi. Spredingning 
uch xil turi mavjud: 
Ichki bozor bitimlari: bitta tovar turli ta'minot muddatlari bo'yicha taklif etiladi;
Tovarlararo bitimlar: ikkita o'zaro bog'liq, lekin bitta muddatli tovarlar (masalan, bug'doy 
va makkajo'xori) bozori;
Bozorlararo bitimlar: bitta tovar, bitta muddat, lekin bir nechta turli birjada.