Yigitlik yillari

9-mavzu

Muhammad Solih ijodi

(1455-1534)

REJA:

1. 
   Muhammad Solih haqida
   
2. 
   Adib qo’lga kiritgan yutuqlar
   
3. 
   “Shayboniynoma” dostoni
   

Navoiy zamonasining iste'dodli shoirlaridan biri Muhammad Solih naqqoshlik, xattotlik san'atlaridan ham yaxshigina xabardor bo'lgan. Uning „Shayboniynoma" dostoni tariximizning XV—XVI asr voqealariga, temuriylar va shayboniylar orasida kechgan kurash voqealariga bag'ishlangan jangnomadir. Muhammad Solih 1455- yilda Xorazmda tug'ildi. Uning ota-bobolari temuriylar xonado- nining yaqin va e'tiborli kishilaridan bo'lganlar. Bobosi Amir Shohmalik Mirzo Ulug'bekning tarbiyachisi bo'lgan. Otasi Nur Saidbek esa, Mirzo Ulug'bek saroyida xizmat qilgan. Alisher Navoiy u haqda „Majolis un-nafois" asarida yozadj?-„Nur Saidbek xorazmlig'dir. Tab'ining ne miqdor quvvati va latofatini she'ridan bilsa bo'lur. Bu matla' aningdur:

Moro dar in diyor tuyi dilnavozu bas,

Dorem az tu go'shai chashm niyozu bas.

(Bizning bu diyorda dilnavozimiz sen, xolos. Sendan marhamat ko'zi bilan boqishni kutamiz, xolos). Qabri Marv viloyatidadir". Nur Saidbek XV asrning oltmishinchi yillarida Abu Said mirzoning Xorazmdagi noibi edi. 1467- yilda toj-taxt ilinjida Dashti Qipchoqda „qazoqlikda"' yurgan Husayn Boyqaro Xorazmni zabt etadi. Abu Said mirzo yordam yuborib, yurtni qaytarib olishga muvaffaq bo'Iadi. Ayni paytda, bu ishni taftish qilish, aybdorlami aniqlab, jazolashni buyuradi. Shunda bir qancha amaldorlar qatori amir Nur Saidbek ham Husayn Boyqaroning oz sonli qo'shiniga dosh berolmay, jangni tashlab qochgan xiyonatchi sifatida Hirotga keltirilib, siyosiy mahbuslar uchun mo'ljallangan Ixtiyoriddin qal'asiga qamaladi. Abdurahmon Jomiy o'rtaga tushib, shohdan uning gunohini so'rab oladi. Shoh Jomiy yuzidan o'ta olmay, Nur Saidbekning gunohini kechadi. Mol-mulkini qaytarib, yana amirlari qatoridan o'rin beradi va Marv shahriga hokim qilib yuboradi. Lekin ko'p o'tmay, Nur Saidbek sirli bir tarzda o'ldiriladi.

1499- yilda temuriylar saltanati tanazzulga yuz tut sahnasiga yangi sulola chiqib kela boshlagan bir paytda tei dargohini tark etib, Shayboniy huzuriga boradi. Shi temuriylarning ko'zga ko'ringan bu amirzodasini izzat-ikrom bilan kutib oladi. Uni „amir ul-umaro" (amirlar amiri), „ma shuaro" (shoirlar shohi) deb e'lon qiladi. Shayboniy Mul Solihni o'ziga g'oyat yaqin tutadi, safarlarda birga olib yuradi. harbiy yurishlarga ketayotganida eng ishonchli kishisi sift o'rniga qoldiradi. Jumladan. 1500- yilda Boburga qarshi Sar sari otlanar ekan, poytaxt qilib turgan Buxoro hokimligi Muhammad Solihga topshiradi. 1504-1505- yilda Xorazm esa, Muhammad Solih amir ul-umaro sifatida ishtirok etadi. Shuningdek, uning ma'lum muddat Chorjo'yda, so'ng Ashxobod yaqinidagi Niso shahrida hokim bo'lgani va shayboniylar tomonida turib, temuriylarga qarshi kurashgani zamondoshlarining kitoblarida qayd qilinadi. Shuningdek, uning Mirzo Ulug'bek nomli Shayboniyxon ayricha mehr bilan qaraganligi, Niso shahr hadya etganligi ham aytiladi. „Tarixi Rashidiy" asari mualli Haydar Muhammad Solihning o'g'li Mirzo Ulug'bekning is shoir bo'lganini aytib, uning bir turkiy g'azali matla'sini keltiradi.

Ey, xush ul kunlarki, ko'nglum vaslidin xushhol edi,

Axtarim farxundau baxtim humoyunfol edi.

Muhammad Solih 1534-yilda shayboniylar saltanati Buxoro shahrida vafot etgan.