1-мавзу Ахлоқшунослик фанининг тадқиқот доираси, мақсади ва вазифалари.Ўрта асрлар мусулмон шарқи, янги давр Европа ахлоқшунослиги. Режа

Касб ахлоқи асослари 
 
 
Ахлоқий маданият касбий одобда ҳам яққол кўзга ташланади. Чунки 
инсон вояга етиб, бир касбнинг бошини тутгач, ўз касби доирасида одамлар 
билан мунтазам муносабатда бўлади. Бу муносабат, бир томондан, 
ҳамкасабалар даврасида рўй берса, иккинчи жиҳатдан, у касб талабига 
биноан учрашадиган турли тоифадаги одамлар билан юзага келади. Айни 

---

66 
пайтда, касбий одоб ахлоқий маданиятнинг энг юксак шаклларидан бири 
унинг жамият ахлоқий ҳаётидага ўрни юксак. Шу боис касбий одобга 
бафуржароқ тўхталиш жоиз. 
Ҳар бир жамиятда муайян гурухлар борки, эгаллаган касблари уларни 
бошка жамоадошларига нисбатан имтиёзли даражага олиб чиқади. Кўпчилик 
жамият аъзоларининг ҳаёт-мамотлари, соғлиғи, маънавий соғломлиги, 
ҳуқуқий ҳимояси, илмий салоҳиятининг намоён бўлиши каби омиллар 
ўшандай имтиёзли касб эгаларининг ўз касбий бурч масъулиятиии қай 
даражада хис этишларига, ҳалоллик ва виждон юзасидан иш кўришларига 
боғлиқлиги ҳаммага маълум. Чунончи, табобат ходимини, жарроҳни 
олайлик. Дейлик, у хар бир оиерация кунида бир неча кишини ҳаётга 
қайтаради; юзлаб одамлар унинг ёрдамига муҳтож унга умид ва ишонч 
илинжи билан қарайдилар. Борди-ю, шахсий манфаат йўлида жарроҳ ўз 
беморига хиёнат қилса-чи, яъни, уни қасддан халок этса-чи? Ким уни шундай 
қилмаслигини кафолатлайди? Ёки журналистни олайлик. У шахсий манфаати 
йўлида маънавий азобга камёблигидан фойдаданиб, бегуноҳ кишиларни 
маънавий азобга қўйиши, атайин жамият олдида шарманда қилишга ва 
шунинг ҳисобига ўзининг баъзи бир муаммоларини ҳал қилиб олиши мумкин 
эмасми? Мумкин. Зеро, то ҳақиқат юзага чиққунча, ноҳақ танқидга учраган 
шахснинг адои тамом бўлиши ҳеч гап эмас. Хўш журналистнинг шундай 
қилмаслигини ким кафолатлайди? Шу боис бошқаларнинг қўлидан 
келмайдиган ишларни бажара оладиганлар фаолиятида ўзбошимчалик, 
манфаатпарастлик, худбинлик ва касбни суистеъмол қилиш сингари 
иллатларга йўл қўймаслик учун, шунингдек, улар ахлоқий даражасини юксак 
босқичда туришини таъминлаш мақсадида кўп ҳолаларда ўзаро қоидалар 
мажмуи яратилган. Бу қоидалар мажмуи, одатда, қасамёд ёки меъёрлар 
қўринишини олган. Уни бузиш ўта одобсизлик ва ахлоқсизлик, ҳатто
жамиятга хиёнаг тарзида баҳоланали. Бундай қасамёдлар жуда узоқ тарихга 
эга. Мисол тариқасида ҳозирги кунда ҳам ўз аҳамиятиии йўқотмаган 
Кадимги Юнон Ҳакими Гиппократ (милодгача V-IV асрлар) томонидан қисқа 
ва лўнда шаклда тузилган, табобат ходимлари касбий одоби, қонун-
қоидалари жамланган машҳур «Гиппократ қасами»ни келтириш мумкин.
Тарихда ўз душманини даволаган табиблар ҳам кўп ўчрайди. Чунончи, 
қадимги ҳинд эпоси «Рамаяна»да (II-аср) бехуш ёггаи Лакшман бошида 
турган девлар шоҳининг хос табиби кечинмалари шу жиҳатдан муҳим. Табиб 
оллида икки йўл бор эди: бири - салтанат душманини муҳтож бемор 
сифатида даволаш, иккинчи йўл даволашдан бош тортиш билан уни ўлимга
маҳкум этиш. Табиб узоқ мулоҳазадан сўнг, табиблик одоби -қоидаларига 
бўйсунииши — Лакшманни даволашни афзал кўради. Зеро касбий одоб 
қонун-қоидалари талабига кўра, бемор тўшаги устидаги табиб учун дўст ёки 
душман деган тушунчалар ўз маъносини йўқотади, ҳаётга қайтган Лакшман 
девлар мамлакатининг тенгсиз буюк жангчиси ва салтанат валиаҳди 
Индиржидни жангда ҳалок этади ҳамда табиб фуқаро бўлган Ланка 
давлатининг таназзулига йўл очади. Лекин, китобхон табибни хиёнаткор ёки 

---

67 
сотқин демайди, аксинча, унинг маънавий жасоратига. ҳалоллигига, касбий 
бурчига содиқлигига ҳайрат билан тасаннолар ўқийди.
Булардан гашқари. муаллимлик одоби, хуқуқ-тартибот ҳодимлари 
одоби, муҳандис одоби сингари бирқанча касбий одоб турлари борки, улар 
хам жамиятда ахлоқий муносабатлар системасида муҳим аҳамиятга эга. 
Шуни ҳам айтиш керакки, барча касбий одоб қонун-қоидаларининг таъсир 
доираси, миқёси бир хил эмас. Баъзи бир касбий одобнииг бузилшии оддий 
одобсизлик доирасидан чиқиб, ахлоқсизликка айланиб кетади. Масалан, 
раҳбарлик одобидаги баъзи нуқгаларга тўхтатайлик. Раҳбар қуйи 
лавозимдагиларга менсимай, қўпол муноснбатда бўлиши, ўзига ишониб 
топшрилган ҳудуд ёки ташкилотларда оддий одамлар арз-додига. орзу-
истакларига тўраларча совуққон қараши одобсизликка кирса, унинг шахсий 
бойлик орттириши йўлида порахўрлик воситасида мамлакат, вилоят ёки 
ташкилот манфаатларини қурбон қилиши ахлоқсизлик, на нафақат раҳбарлик 
касбига балки Ватанга ҳам хиёнат тарзида баҳоланиши мумкин. Баъзан 
касбий одобни касбий ахлоқ деб аталиши ҳам шундан. 
Юқорида келтирилганлардан кўриниб турибдики, касбий одоб 
муаммоси, баъзилар ўйлаганидек, ахлоқшуносликнинг майда масалаларидан 
эмас.Уни ҳар томонлама ўрганиш касбий эркинлик ва
 
касбий бурч 
муносабатини тадқиқ этиш XXI аср ахлоқшунослигида муҳим ўрин 
эгаллажак. Зеро касбий одоб шахс ва жамият ахлоқий ҳаётида ўзини амалий 
ахлоқ тарзида намоён этувчи маънавий ҳодиса сифатида баҳоланиши лозим.