1-мавзу. Қадимги Шарқда халқаро муносабатлар ва дипломатия

Ривожланган давлатларнинг Хитой билан алоқалари. Хитойда бошланган миллий эркинлик кураши бошқа давлатлар айниқса, Англия билан алоқаларига таъсир ўтказди. Инглиз товарларига нисбатан қўлланилган қарши сиёсат Хитойдаги инглиз савдосига зиён етказди. “Таймс”нинг 1925-йил 11-мартдаги илғор мақоласида ёзилишича, Хитойдаги Британияга қарши ҳаракатларга Англия билан рақобатдош давлатларнинг таъсири деб ёзилган. Бизга маълумки, дейилган газетада бизнинг рақобатчиларимиз ва душманларимиз Британияга қарши ҳаракатга тўғридан-тўғри ёки билвосита аралашишмоқда. Яхши даврда биз билан ҳамкорлик қилган миллатлар инқироз юз бериши билан Британияга қарши ҳаракатга ўтиб кетишмоқда. Бу билан улар Хитойда ўзининг устунлигини ўрнатишмоқда. Ҳақиқатдан ҳам “Таймс”нинг эътирозлари асосли эди. Хитойдаги рақобатдош давлатлар Англияга қарши ҳаракат қилишарди. Япония ҳукумати Хитойнинг ички ишларига аралашмаслигини расман эълон қилди. Лекин Япония иложи борича Хитойдан Англияни сиқиб чиқаришга ва у ерда ўзининг ҳукмронлигини ўрнатишга ҳаракат қиларди.
1925-йил июл ойида Кантонда янги миллий ҳукумат ташкил этилди. У Хитойдаги империалистик давлатларни тизимига қарши ҳаракатни бошқарар эди. Айниқса, норозиликка чет эл давлатларини Хитой таможниясига ҳукмронлиги сабаб бўлди. 1925-йил октабр ойидан 1926-йил май ойигача бўлган махсус таможния конференция си Хитойга сезиларли фойда келтирмади. Кантон ҳукумати очиқ тартибда таможния ислоҳотларини кирита бошлади.
Британия дипломатияси ён босишга мажбур бўлди. 1926-йил 18-декабрда ўтказилган меморандумда Пекиндаги Британ ҳукуматини вакили Ў.Мали 1839-1860-йилларда ўрнатилган Хитой билан чет эл давлатларини алоқалари эскирганини айтиб ўтди. Шунинг учун Хитойда марказий ҳукумат ўрнатилиши билан келишувларни қайта кўриб чиқиш декларатсиясини имзолашни таклиф этди. Меморандумда бошқа давлатлар Хитойни тараққиёти уларнинг қарамоғига боғлиқ фикрдан воз кечишлари керак. Улар Хитойда ҳукмронлик қилмасликларини айтишлари керак. Кўп давлатлар инглиз меморандумига қаршилик билдирдилар. Япон ички ишлар министри Япония ҳамкорликдан воз кечишини айтди.
Чемберленнинг меморандумига Америка дипломатияси ҳам эътироз билдирди. АҚШ “Очиқ эшиклар” сиёсати тарафдори эди.
Франция ҳам инглизларнинг чиқишига очиқ эътироз билдирди. Француз матбуоти инглизларни ташаббуси анча кеч билдирилган деб таъкидлади.
Барибир инглизлар меморандум принсипиал аҳамиятга эга эди. Британ ҳукумати барча келишувлар эскирганини тан олди ва уни қайта кўриб чиқиш керак эканлигини таъкидларди. Чемберлен ўзининг меморандумига қўшимча сифатида Ханкай ва Пекин ҳукуматига 1937-йилнинг январ ойида янги декларатсия билан мурожаат қилди. У Англия Хитойга кейинчалик ҳам ёрдам беришга тайёр эканини айтиб ўтди.