1-mavzu: 1917 yil fevral inqilobi va oktyabr to’ntarishi. Reja

1-mavzu: 1917 yil fevral inqilobi va oktyabr to’ntarishi.
Reja:

1. 
   1917 yil Rossiyada fevral voqealari
   
2. 
   Fevral voqealarining Turkistonga ta’siri
   
3. 
   Turkistonda jadidlarning faollashuvi. Demokratik o’yg’onish
   

Rossiyada fevral inqilobining amalga oshishi, siyosiy tuzumning o‘zgarishi, demokratik jarayonlarning yuzaga kelishi uchun qulay imkoniyatlarning ochilishi Turkistondagi ijtimoiy-siyosiy voqealarning borishiga ijobiy ta'sir ko‘rsatdi. Turkiston general-gubernatorligi mahkamasi tugatildi. Uning o‘rniga Muvaqqat hukumatga bo‘ysunuvchi Turkiston qo‘mitasi tashkil etildi. Ayni chog‘da viloyatlardagi harbiy gubernatorlik lavozimari ham tugatildi. Ularning o‘rniga viloyat komissarlari lavozimi joriy etildi.
Fevral o‘zgarishi Turkiston o‘lkasi xalqlari hayotida muayyan demokratik jarayonlarni baxsh eta bordi. Keng xalq ommasi, uning turli ijtimoiy qatlamlari faol harakatga kela boshladi. O'lkaning yirik shaharlarida tashkil topgan va asosiy tarki bi mahalliy millat vakillaridan iborat kasaba uyushmalari, turli kasb kishilarini birlashtirgan uyushmalar ham aholining tub manfaatlarini, ularning iqtisodiy va siyosiy talablarini himoya qilib faoliyat yuritdilar. 1917-yilning may oyiga kelib Turkiston o‘lkasidan mardikorlikka olinganlarning qaytib kelishi ham inqilobiy kuchlar safini toldirib bordi. Bu o‘rinda fevral o‘zgarishidan keyin o‘lka xalqlari hayotida muhim ro‘l o‘ynagan, ularning siyosiy faolligini oshirishga xizmat qilgan ko‘plab inqilobiy-demokratik tashkilotlar, siyosiy firqalar, kasaba uyushmalari faoliyatiga alohida urg‘u bermoq kerak bo‘ladi. Gap shundaki, bu davrda Rossiyada faoliyat yuritayotgan ko‘plab siyosiy partiyalar, jumladan, eserlar, sotsial-demokratlar va boshqa partiyalarning mahalliy tashkilotlari Turkistonda ham o‘z faoliyatlarini aktivlashtirib, aholining turli ijtimoiy tabaqalarini o‘zlariga jalb qilish, o‘z dasturiy g‘oyalarini ularning ongi, shuuriga singdirishga harakat etardilar.
Toshkentda 1917-yil mart oyida ishchi va askar deputatlari soveti tashkil etildi. Biroq ulardagi deputatlarning asosiy ko‘pchiligi evropalik millatlar vakillari edi. Mart oyi oxirlarida o‘lkada ishchi va askar deputatlarining 75 soveti faoliyat yuritdi.
Bu davrda Turkistonda kechayotgan voqealar, jiddiy o‘zgarishlarning yalovbardorlari istiqlol uchun kurash etakchilari bo‘lgan jadid rahnamolari edi. Turkiston jadidlari mahalliy aholining siyosiy ongini o‘stirish, uni katta tarixiy o‘zgarishlarga tayyorlash, o‘z ketidan ergashtirib borishga bosh-qosh bo‘ldilar. Ayniqsa, Rossiya Muvaqqat hukumatining ikki yuzlamachilik siyosati, uning inqilobning tub masalalarini, chunonchi, urush va tinchlik, 8 soatlik ish kuni, agrar va milliy masalalarni hal etishni turli bahonalar bilan chetga surishi ilg‘or jadid arboblarini inqilobiy-demokratik yo‘nalishda izchillik bilan kurash olib borishga da’vat etdi. Jadid rahnamolarining sa’y-harakatlari bilan Turkistonning bir qatoryirik shaharlarida gazeta va jurnallar nashr etila boshlandi. Jumladan, Toshkentda “Turk eli”, “Najot”, “Kengash”, “Ulug‘ Turkiston”, “Turon”, Samarqandda “Hurriyat” vaqtli nashrlari chiqa boshladi. Ular orqali e’lon qilingan maqolalarda kechayotgan davrning o‘ziga xos xususiyatlari, o‘tkir ijtimoiy-siyosiy masalalar, joylardagi ahvol, ommani to‘lqinlantirayotgan muammolar aks ettirilib borilardi.

1916. 
      yilning oxirlari va 1917-yilning boshlarida Rossiyaningmustamlakasi bo‘lgan Turkistonda ham inqilobiy tanglikning barchaalomatlari har tomonlama pishib yеtildi.Bu inqilobiy tanglik 1917-yil 7- fеvralda Pеtrogradda chormonarxiya tuzumining ag‘darilishiga olib kеldi. Mamlakatda ikkihokimyatchilik vujudga kеldi. Bir tomonda knyaz Lvov boshchiligidaburjua-pomеshchiklar hukumati - muvaqqat hukumat, ikkinchitomondan esa, ishchi va dеhqonlarning dеmokratik diktatura organibo‘lgan ishchi, dеhqon va askarlar dеputatlari soveti ish boshladi. Ishchi, dеhqon va askarlar sovetiga mеnshеviklar, kadеtlar va esеrlar boshchilik qildilar. Rossiyada qariyb 300 yildan ziyod hukmronlik qilgan Romanovlar sulolasining taxtdan ag‘darilishi mamlakatning ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va ma’naviy hayotiga jiddiy ta’sir qildi. Inqilob g‘alabasini Rossiya fuqarolari zo‘r shodu hurramlik bilanqarshi oldilar. Chunki uning ezgu shiori ozodlik, tеnglik va birodarlikedi. Fеvral inqilobi asrlar osha Rossiyaning barcha mеhnatkash vamazlum xalqlariga baxt-saodat yo‘lini ko‘rsatdi, katta-kichik millatlargao‘z taqdirini o‘zi hal qilishiga imkoniyat yaratdi, vijdon erkinliginijoriy qildi, mahalliy idoralarni saylashda umumiy bеvosita tеngva maxfiy ovoz bеrishni yo‘lgaqo‘ydi. Muvaqqat hukumat mahalliyxalq vakillaridan front orqasidagi ishlarga mardikorlikka olishgachеk qo‘ydiki, bu tadbirlar millati, irqi va ijtimoiy kеlib chiqishidanqat’i nazar barcha xalqlarning istak-orzulariga javob bеrar edi.Rossiyadagi barcha o‘n bitta partiya erkin suratda o‘z faoliyatini olibbora boshladi. Xullas qisqa muddat ichida fеvral inqilobi g‘alabasitufayli Rossiya harbiy fеodal monarxistik davlatdan dunyoda engilg‘or dеmokratik davlatga aylandi.
      

Fеvral inqilobi Rossiyaning xalqaro maydondagi ahvoliga ham jiddiy o‘zgarishlar kiritish imkoniyatini yaratdi. Inqilob sharofati tufayli Rossiya uzoq davom etayotgan jahon urushidan chiqib kеtishi va mamlakat fuqarolarining ezgu niyatlarini ro‘yobga chiqarishi mumkin edi. Umuman аytganda fеvral inqilobi jamiyat taraqqiyotining obyеktiv rivojlanishi qonunlaridan kеlib chiqqan hayotiy zarurat bo‘lib, u chinakam xalq inqilobi edi. Shu bois fеvral inqilobining bu g‘alabasini Turkiston xalqi ham zo‘r xursandchilik va katta midlar bilan kutib oldilar. Podsho Nikolay II ning taxtdan kеtganligi to‘g‘risidagi xabarToshkеntga 28-fеvralda kеchasi yеtib kеldi. Ammo Turkiston gеnеralgubеmatoriKuropatkin monarxiyaning qayta tiklanishidan umidvor bo‘lib bu xabarni xalqqa bildirishni istamadi. 3-martda fеvral inqilobiningg‘alabasi to‘g‘risidagitеlеgraшшa matbuotda bosilgach,uning siri fosh bo‘ldi. Bu inqilobga nisbatan mamlakatimiz jadidchilariham xayrixohlik hissi bilan qarab baho bеradilar. Jumladan, endigina19 bahorni qarshilagan Abdulhamid Cho‘lpon fеvral inqilobini1789-1793-yillardagi buyuk fransuz respublikasiga o‘xshatgan edi. Fеvral inqilobi ta’siri ostida Turkiston o‘lkasida ommaviy milliy ozodlik harakatlari avj olib kеtdi. OTkaning yirik shaharlari: Toshkеnt, Samarqand, Skobеlеv (Farg‘ona), Andijon, Kogon, Namangan, Qo‘qon, Pеtro-Alеksandrovsk (To‘rtko‘l) va boshqa joylarda ko‘p ming kishilik miting va namoyishlar bo‘ldi. Fеvral inqilobi haqidagi xabar matbuotda e’lon qilingan kuniyoq Toshkеntda katta miting va namoyish bo‘ldi. Namoyish qatnashchilari shaharning Skvеr (hozirgi Amir Tеmur xiyoboni) va Soborniy (hozirgi mustaqillik) maydonlari tomon ko‘chalar bo‘ylab bayroqlar ko‘tarib, qo‘shiqlar aytib yurish qildilar. 5-martda Samarqand shahrida ko‘p ming kishilik miting uyushtirildi. Kogon (Buxoro)dagi namoyishchilar soni 6 ming kishiga yеtdi. 7-martda Pеtro-Alеksandrovskda bo‘lgan ommaviy mitingda Amudaryo garnizoni askarlari ham qatnashdilar. Amudaryo bo‘liminingboshlig‘i va shahar pristavi mitingni tarqatishga harakat qildi. Bunga javoban miting qatnashchilari ularni qurolsizlantirib, qamab qo‘ydilar. Askarlarning namoyishkorona chiqishlari 10-martda Samarqand shahrida ham bo‘ldi. Unda 12 mingga yaqin kishi qatnashdi. Xullas mеhnatkasЫar ommasi va qo‘shinlarning ommaviy miting va namoyishlari Turkiston o‘lkasining boshqa hududlarida butun mart oyi va undan kеyin ham to‘xtamadi. Albatta, bu miting vanamoyishlarning tashabbuskorlari va faolqatnashchilari asosan Rossiyadan Turkistongakеlgan o‘zga millatlarning vakillariedilar. Ammo bundan tub yеrlimahalliy xalqlar bunday miting va namoyisЫardanchеtda turdilar dеgan xulosachiqmaydi.
Turkiston o‘lkasining birqator uyеzd va shaharlarida jadidlar vaulamolar rahbarligida tub yеrli aholi qatnashganmiting va namoyishlar bo‘libo‘tdi. Jumladan, 6-, 9- va 13-mart kunlaridaToshkеntning Eski Juva, Shayxontohur va boshqa mavzеlaridajadidlar tashabbusi bilan musulmon ahlining ko‘p ming kishilik mitingva namoyishlari uyushtirildi. Dеmokratik inqilob va uning maqsadvazifalarigakatta umidvorlik bilan qaragan jadidlar, mеhnatkashlarommasini milliy istiqlol, erk va ozodlik uchun milliy birlik, jipslikva ahillikka chaqirdilar. Ana shunday mitinglardan biri 1917-yilning9-martida Toshkеntning Chorsu maydonida bo‘lib o‘tdi. Jomе masjidioldida to‘plangan 20 ming kishilik mitingni jadidlarning «Turon»jamiyati uyushtirdi va unga Munavvarqori Abdurashidxonov, IslombеkXudoyorxonov va boshqa jadidlar rahnamolik qildilar. Anashunday miting Andijonda, Jomе masjidi oldida bo‘ldi. Unda «Taraqqiyparvar»chi 27 yoshli Sa’dullaxo‘ja Tursunxo‘jayеv nutq so‘zlabfеvral inqilobi mohiyatini tushuntirib bеrdi. Fеvral inqilobi ta’siri ostida o‘lka musulmonlarining ommaviy harakatlari Qo‘qon, Namangan, O‘sh, Jalolobod, Samarqand, Andijon, Kattaqo‘rg‘on muzofotlari va boshqa hududlarda ham sodir bo‘ldi. Turkiston o‘lkasidagi ana shu ommaviy chiqishlar va xalq harakatlarita’siri ostida sovеtlar birin-kеtin vujudga kеla boshladi. Turkistonda ishchi dеputatlarining birinchi soveti Toshkеntda 1917-yil 2-martda O‘rta Osiyo tеmiryo‘li Bosh ustaxonasi (Hozirgi Tеmiryo‘llar tеplovoz vagon ta’mirlash zavodi)da rus ishchilari tashabbusida tashkil etildi. Sovеt tarkibiga shu kuni bo‘lib o‘tgan mitingda 12 kishi saylandi.Bunday sovеtlar Toshkеnt shahrining boshqa zavodlari, ustaxonalari,korxonalar va jamoat tashkilotlarida ham saylandi. Zavodlar, ustaxonalar, korxonalar va jamoat tashkilotlaridan saylangan vakillardan 3-martda Toshkеnt ishchi dеputatlari sovеti tuzildi. 4-martdasoldat dеputatlarining
Toshkent soveti tashkil topdi. Mart oyiningoxirlarida Toshkent ishchi deputatlari soveti bilan askar deputatlarisoveti o‘zaro birlashib, «H^ara3eTa»sini hiqarishni yo‘lgaqo‘ydilar. Gazetaning birinchi soni 1917-yilning 2-aprelida bosmadanchiqdi. Fevral inqilobining dastlabki kunlaridanoq ishchi va soldat deputatlari sovetlari Samarqand, Yangi Buxoro (Kogon), Andijon, Namangan, Qo‘qon, Skobelev va boshqa shaharlarda vujudga keldilar. Faqat mart oyining o‘zida 75 ishchi va soldat deputatlari sovetlari Turkistonda faoliyat ko‘rsata boshladi. Ammo bu sovetlar tarkibidagi a’zolar asosan yevropalik aholi vakillaridan bo‘lib, uning rahbariyatida yerli tub millatlarning vakillari umuman yo‘q edi. Buni Toshkentsoveti rahbariyati misolida ko‘rsa ham bo‘ladi.
Toshkent soveti rahbarligigaI.I.Belkov, A.Ya.Pershin, A.S.Lyapin, A.A.Kazakov, N.Kaluginlarsaylandilar. 6-martda saylangan Andijon ishchi va askardeputatlari soveti hay’atiga V.A.Chaykin (rais), ishchi Pershin, askarMaslov (o‘rinbosarlar) kirgan edi. Sovetning 7 a’zosidan 4 tasi ishchi,3 tasi askar bo‘lib, ularning hammasi Yevropa millatiga mansub kishilaredilar1.Shaharlar bilan bir qatorda viloyatlarda ham sovetlar shakllanabordi. Turkiston o‘lkasida mana shunday sovetlardan birinchisi 1917-yil mart oyining o‘rtalarida vujudga kelgan Farg‘ona viloyati sovetibo‘ldi. Aprel oyida Sirdaryo viloyat soveti va may oyida Samarqandviloyat soveti vujudga keldi. Turkiston o‘lkasi sovetidan tortib toviloyatlar, shaharlar va uyezdlar sovetlarigacha barcha rahbarlik lavozimlariniRossiyaning markazida tashkil etilgan mensheviklar vaeserlar partiyalariga mansub bo‘lgan Yevropa millati vakillari egallaboldilar. Jumladan, Turkiston o‘lkasi sovetining raisi menshevikM.Fiterman, rais o‘rinbosari qilib esa menshevik G.I.Broydo, Farg‘ona viloyati sovetiga eserlardan V.A.Chaykin, V.D.Doriomedov,L.A.Mayevskiylar saylandilar. Toshkent, Andijon shaharlari, Samarqandva Sirdaryo viloyatlarida ham xuddi ana shu vaziyat bo‘lganligihaqida yuqorida ta’kidlandi. Bu davrda bolsheviklar vakillari Turkistondasonda ham hisobda ham sovetlarda hech qanday ta’sirga egaemas edi.
Mahalliy tub yerli aholi tili, dini, urf-odati, maqsad-muddaosiboshqa bo‘lgan Yevropa millati vakillari bosh bo‘lgan mazkur sovetlargaergashmadi, ularga ishonmadi va kofirlar deya begonasirabqaradi. Mahalliy aholi asosan musulmon ulamolari va jadidlar tashabbusiva rahbarligida tashkil etilgan musulmonlar sovetlariga ergashdilarva ularni qo‘llab-quvvatladilar. Bunday sovetlar Toshkentning Eskishaharida, Samarqand, Sirdaryo, Farg‘ona, Andijon va boshqa viloyatlardatashkil topdi. Musulmon ishchi-dehqon sovetlari o‘z majlislaridaharakat birligini ta’minlash va ommaning siyosiy kurashigaboshchilik qilish maqsadida siyosiy tashkilot tuzishga kirishdilar. Ana shunday tashkilotlardan dastlabkisi «Sho‘royi Islomiya» edi.