Suv shimuvchanlik
.
G‘ovak materialning suv shimish va suvni o‘zidagi bo‘shliqlarida
ushlab turish xususiyati suv shimuvchanlik deyiladi.
Suv shimuvchanlik ikki xil buladi:
Vazn bo‘yicha:
W
m
m
m
m
1
1
100%
*
Xajm bo‘yicha:
W
m
m
V
m
1
100%
*
Suv shimuvchanlik materialni asta sekin suvga cho‘ktirish, qaynatish va bosim ostida
shimdirish usullari bilan aniqlanadi.
Issiqlik o‘tkazuvchanlik koeffitsienti xaroratlar farqi (t
1
-t
2
) 1°S ga teng bo‘lgan holda,
qalinligi 1 m ga teng bo‘lgan namunaning bir yuzasidan ikkinchi yuzasiga o‘tgan issiqlik
mikdoriga teng
Qa
S t
t
(
)
1
2
kkal/m*soat*grad
Issiqlik yutuvchanlik.
Q=C*m(t
1
-t
2
)
; kJ
S- issiklik, yutuvchanlik koeffitsienti
Q- issiqlik miqdori
M- namunaning massasi
t
1
-t
2
tempyeraturaning farqi
Zarbga qarshilik
.
Materialning zarbga qarshilik ko‘rsatuvchanligi,
standart namunani
buzish uchun sarf etilgan ish miqdori yoki xajm birligiga sarflangan solishtirma ish bilan
ifodalanadi.
Qattiqlik.
Materiallarga o‘zidan qattiq, jism botirilgandagi qarshilik ko‘rsatuvchanlik
xususiyati uning qattiqligi deyiladi.
Moos qattiqlik shkalasi.
Minerallar
Kimyoviy tarkibi
Moos qattiqlik ko‘rsatkichi
Talk
ZMgO*4SiO
2
*N
2
O
1
Gips
SaSO
4
*2 N
2
O
2
Kalsiy
SaSO
3
3
Yeruvchan shpat
SaF
2
4
Apatit
Sa
5
(R0
4
)
3
*FS1
5
Ortoklaz
K
2
O*A1
2
O
3
*6SiO
2
6
Kvars
SiO
2
7
Topaz
A1
2
[SiO
4
] (F
1
ON)
2
8
Korund
A1
2
0
3
9
Olmos
S
10
Ishqalanishga qarshilik.
Materialni ishqalash doirasida ming marta aylantirganda
namunaning 1sm
2
yuzasidan yo‘qotgan og‘irligiga ishqalanish deiyladi.
Plastiklik.
Material kuch ta’sirida o‘z shaklini o‘zgartirsa va kuch olinganda avvalgi
shakliga juda oz muddatda qaytsa bunga plastiklik deyiladi. (qo‘rg‘oshin, pulat, loy)
Mo‘rtlik.
Materialning kuch ta’sirida sezilarli deformatsiyalanmagan xolda buzilib ketishi
uning mo‘rtligi deyiladi. (shisha, chuyan, beton)
Yo‘l-qurilish materiallariga qo‘yilgan texnik standartlarda
har bir materialning xossasi,
ahamiyati, texnologiyasi va sharoiti hisobga olingan holda bayon etilgan.
Standartlar davlat hujjati bo‘lib, ishlab chiqaruvchi, iste’molchi va nazorat qiluvchi tashkilotlar
uchun qonun kuchiga ega. Uning asosiy vazifasi:
• mahsulotning sifat ko‘rsatkichlarini standartga keltirish, tayyorlanadigan mahsulotning sifati,
chidamligi va mustahkamligiga salbiy ta’sir etuvchi xom ashyo,
materiallar va qayta
tayyorlangan mahsulotlarni kompleks standartga keltirish;
• sanoatda keng miqyosda qo‘llaniladigan qurilma va afegatlarni bir me’yorga keltirish hisobiga,
ishlab
chiqarish
jarayonlarini
ixtisoslashtirish,
kompleks
mexanizatsiyalash
va
avtomatlashtirishga imkon yaratib byerish;
• texnika va o‘lchov vositalari darajasini oshirish hamda ular ustidan davlat nazoratini amalga
oshirish;
• standart ishlarini muvofiqlashtirish, texnik-me’yoriy, konstruktiv
loyiha va texnologik
hujjatlarni umumiy tartibga keltirish.
O‘zbekiston Respublikasida standartlashtirish ishlarini o‘gkazishning umumiy tashkiliy-texnik
qoidalarini tartibga solib turuvchi davlat standartlashtirish tizimi faoliyat ko‘rsatadi.
Respublikaning amaldagi qonunchiligiga binoan standartlashtirish bo‘yicha quyidagi toifalardagi
me’yoriy hujjatlar qo‘llaniladi:
1.Xalqaro (davlatlararo, mintaqaviy) standartlar.
2. O‘zbekiston Respublikasi standartlari-standartlashtirishda me’yoriy texnik xujjat bo‘lib, u
standartlashtirish ob’ektiga xos bo‘lgan kompleks me’yor, talab, qoidalarni belgilab beradi va
tegishli organlar tomonidan tasdiqlanadi. Standartlar material tipidagi narsalarga,
shuningdek,
me’yorlar, talablar va qoidalarga ishlab chiqiladi.
3. Texnik shartlar. Standartlashtirishdagi me’yoriy-texnik hujjat bo‘lib, ma’lum buyum, material
va boshqa mahsulotlarni tayyorlash va nazorat qilish uchun umumiy shartli talablarni belgilab
beradi.
4. Tarmoq standarti (TST) dan shu tarmoqsagi barcha korxona va tashkilotlar foydalanadilar,
shuningdek, materialni tayyorlovchi, ishlab chiqaruvchi va qo‘llovchi
boshqa korxona va
tashkilotlar ham undan foydalanadilar.
5. Korxona standarti (KST) — shu standartni tasdiqlagan korxonagagina mansub bo‘ladi.
6. Xorijiy mamlakatlarning milliy standartlari.
7. Ma’muriy-xududiy standartlar.
Xalqaro standartlar va xorijiy mamlakatlarning milliy standartlari, shuningdek xalqaro qoidalar
va me’yorlar O‘zbekiston Respublikasi ishtirok etgan shartnoma yoki bitimlarga muvofiq
qo‘llaniladi.
Standartda ko‘riladigan
talabnomaga asosan, standartning
quyidagi turlari mavjud:
• texnik shart-sharoitlari;
• parametrlar;
•
markalari;
• o‘lcham va konstruksiyasi;
• qabul qilish qoidalari;
• tekshirish usullari;
• foydadanish vata’mirlash qoidapari;
•
texnologik jarayonlar;
• hujjatlarning me’yorlari;
• markalash, joylashtirish, saqlash va tashish qoidalari.
Nаzоrаt sаvоllаri.
1.Mаtеriаllаrning sinfgа bo`linishi.
2.Mаtеriаllаrning fizik vа хimik хоssаlаri.
3.Izоlyasiya mаtеriаllаri
to'grisida ma'lumot bering.
4
.
Moos qattiqlik shkalasi to'grisida ma'lumot bering.
5. Respublikaning amaldagi qonunchiligiga binoan standartlashtirish bo‘yicha ma'lumot bering.
