|
Nutq turlari
Bu kabi rasmlar orqali kichik maktab Yoshidagi opquvchilarning sopz boyliklarini, jumladan sopz turkumlaridan qanchalik oprinli foydalana olishlarini aniqlash mumkin.
6-11 Yoshli opquvchilarning bilish jarayonlaridagi ixtiyoriylik irodaviy zopriqish asosidagina, SHuningdek, bola opzini atrofdagilarning talabini bajarishga yoki shaxsiy harakat qilishga intilgandagina yuzaga kelishi mumkin.
Kichik maktab Yoshidagi bola psixikasining sogplomligida, uning bilish faolligida tafakkurning ham rivojlanishini koprish mumkin. Bolaning qiziquvchanligi, asosan, atrof-olamni bilish, oprganishga qaratilgan bopladi. Boshlangpich sinf opquvchisi opynab turib, olam sir-sinoatlari, sabab-hodisalari va bogpliqlaridan xabardor boplishga intiladi. Masalan, u opzi mustaqil ravishda qanday predmetlar suvda chopkishi, qaysilari esa suzishini tadqiq qila oladi. Bola aqliy munosabatlarda faol boplsa, u shunchalik kopp savol beradi va bu savollar, asosan, xilma-xil bopladi. Bolani qor, yomgpir qanday yogpishi, quYosh kechasi qaerda boplishi, mashina qanday qilib yurishi, erdan osmongacha boplgan masofani bilish juda qiziqtiradi. Bu ularning «Nima uchun?», «Qanday kilib?», «Nima orqali?» kabi savollariga javob olishga qaratilgan bopladi. Bu Yoshdagi bolalar asosan opzlari koprib turgan narsalar haqida chuqurroq fikr yurita oladilar. Bu Yoshdagi bolalar tafakkurining asosiy turi obrazli tafakkurdir. Bolalarga beriladigan va asosan maktabda amalga oshiriladigan tahlim bolalar tafakkurining opsishi uchun gpoyat katta ahamiyatga egadir Masalan, psixolog olim piaje tadqiqotlarida 6-7 Yoshli bolalardan bir-biri bilan teng boplgan idishlardagi suv miqdori sopralgan. Bolalar “Idishlardagi suv miqdori teng”,-deb javob berishgan. Aynan shu miqdordagi suv bolalar kopz opngida turli xil balandlikdagi idishlarga quyilib, sopngra qaysi idishdagi suv miqdori koppligini sopralganida bolalar ingichka, lekin baland idishdagi suvning miqdori koppligini aytishgan. Bolalar aynan opsha suv miqdorini yana bir-biri bilan teng boplgan idishlarda koprganlaridan sopnggina opz javoblari notopgpriligini bilganlar. Aynan shunday tajriba bir xil kattalikdagi plastilin shakllari opzgartirilganida hamda teng miqdordagi tugmachalar orasi ochiqroq qilib qopyilgan qatordagi tugmachalar bilan solishtirilganida ham xuddi shunday javoblar boplgan.
Bu tajriba 6-7 Yoshli bolalar asosan koprganlari bopyicha fikrlashlarini isbotlab beradi. Bolalarga beriladigan va asosan maktabda amalga oshiriladigan tahlim bolalar tafakkurining opsishi uchun gpoyat katta ahamiyatga egadir. Tahlim va maktabda beriladigan bilimlarni opzlashtirish jarayonida, kuzatuvchanlik, xotira va hayol opsib borishi bilan kichik maktab Yoshidagi bolalar tafakkuriga material bopladigan narsalar doirasi kengaya boradi, bolalarda mantiqiy tafakkur va tanqidiy fikrlash opsib boradi. Tahlim jarayonida bolaning tafakkuri katta opsish yoplni — konkret tafakkurdan abstrakt - nazariy tafakkurga opsish yoplini bosib optadi.
Kichik maktab Yoshidagi bolalarning tafakkuri hali ham amaliy, qonkret tafakkur bopladi, lekin tahlim jarayonida bolalarning bunday qonkret tafakkuri, maktabgacha tarbiya Yoshidagi bolalarning qonkret tafakkuriga qaraganda, murakkabrok va mazmunliroq boplib qoladi, ulardagi fikrlash jarayonlarining hammasi takomillasha boradi. Maktabda opquvchi bola tobora murakkabroq narsalarni va opzi idrok qilayotgan narsalarni hamda hodisalarnigina emas, balki shu bilan birga, tasavvur qilayotgan narsalar va hodisalarni ham bir-biriga takqoslashni, analiz va sintez qilishni oprganib oladi.
Bolaning maktabdagi opqishi jarayonida unda abstraksiyalash qobiliyati opsa boshlaydi. Matematika darslarida amaliy qonkret sanashdan abstrakt hisoblashga optilgan vaqtda, SHuningdek, ona tili darslari davomida bu qobiliyat ayniqsa sezilarli suratda opsadi. Boshqa fanlarni opqish jarayonida bu qobiliyat yanada opsadi. Bola analiz qilish, abstraksiyalash va taqqoslashni, mashq qilish yopli bilan narsalarning muhim belgilari bilan ahamiyatsiz belgilarini bir-biridan farq qilishni, predmet, voqea-hodisalarning muhim belgilariga qarab turib xulosalar chiqarishni oprganadi. Kichik maktab Yoshidagi opquvchilarning tafakkuri mantiqiy fikrlash, mulohaza yuritish, hukm va xulosa chiqarish, taqqoslash tahlil qilishning turli usullarini qopllashda opziga xos xususiyatlari bilan maktabgacha Yoshdagi bolalar va opsmirlardan farq qiladi. Tahlim jarayonida tafakkur operatsiyalariga, mustaqil fikrlashga oprgatish kichik maktab Yoshdagi opquvchilarni barkamollikka erishtirishning garovidir. 6-11 Yoshli bola mantiqiy fikrlay oladi, lekin bu Yosh asosan koprganlariga tayanib, tahlim olishga senzitiv boplgan davr hisoblanadi,
Boshlangpich maktabning opzidayok bolalar birinchi sinfdan boshlab kopp miqdorda xilma-xil tushunchalarni — grammatikaga, arifmetikaga, tabiatga doir, SHuningdek, ijtimoiy-siyosiy tushunchalarni opzlashtirib oladilar. Opquvchilar opzlashtirib oladigan tushunchalar doirasi, asosan, har qaysi sinf uchun turli fanlar yuzasidan tuzilgan opquv dasturi bilan belgilanadi. Muayyan ilmiy mazmunga ega boplgan tushunchalar opquvchilarga mantiqiy ifodalangan shaklda bayon qilib beriladi. Opquvchilar opzlarining ham tushunchalarini mazmunini tahriflab, ularning jins va turlariga doir belgilarini koprsatib, aytib berishni oprganadilar. Opquvchilar tushuncha va qoidalarni tahriflab berolmay qolganlarida yoki tahriflash mumkin boplmagan paytlarda tasvirlab, taqqoslab, xarakterlab, misollar bilan koprsatib beradilar. N.S.Leytes mulohazalariga kopra, inson Yoshi ulgpaygan sari aqliy rivojlanish darajasi birmuncha koptariladi, uquvchanlik xususiyati esa birmuncha pasayadi. Kichik maktab Yoshidagi bolalarning uquvchanligi, albatta, opsmir va opspirinlarga nisbatan yuqori, lekin opsmir va opspirinlarning aqliy rivojlanganligi boshlangpich sinf opquvchilariga nisbatan yuqoridir. Bu holat kichik maktab Yoshidagi opquvchilarning etakchi faoliyati – opqish boplishi bilan, lekin bilish jarayonlari hali hamma tomonlama rivojlanib boplmaganligi bilan bogpliq hisoblanadi.
Kichik maktab davridagi bolalarning aqliy rivojlanishi ijtimoiy omillar bilan belgilanadi. Individ ijtimoiy munosabatlar tahsirida opzgaradi. Bolaning maktabda muntazam ravishda opqishga optishi uning barcha bilish jarayonlarini rivojlanishiga va opz-opzidan atrof-hayotdagi narsa-hodisalarga nisbatan fikrini, munosabatlarini opzgarishiga olib keladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
