1-mavzu : Yosh va pedagogik psixologiya fanining tadqiqot sohasi va muammolari mavzu opquv maqsadi : Ta’limiy

5.2.Kichik maktab Yoshidagi bolalarning aqliy rivojlanishi

Opqish faoliyati kichik maktab Yoshidagi opquvchining aql-idroki, sezgirligi, kuzatuvchanligi, eslab qolish va esga tushirish imkoniyatlarining rivojlanishi uchun muhim shart-sharoitlar yaratadi, hisoblash malakalarini shakllantiradi. SHu Yoshdagi bola idrokining optkirligi, ravshanligi, sofligi, aniqligi, xayolining yorqinligi, xotirasining kuchliligi, tafakkurining yaqqolligi opzining qiziquvchanligi, ishonuvchanligi bilan boshqa Yoshdagi bolalardan ajralib turadi.

Kichik maktab davrida opqish faoliyati bilan shugpullanish, jumladan, moddiy narsalarning har xil xossalari bilan tanishish sezgilarning opsishiga katta tahsir koprsatadi. Kichik maktab Yoshidagi opquvchilarda asosan farq qila olish, koprish va eshitish sezgilari ayniqsa tez opsadi. 7-10 Yoshli bolalarda ranglarning tuslarini sezish 45% ortishi,10-12 Yoshgacha bolalarda esa 65%gacha ortishi rus olimlari tomonidan aniqlanilgan. Kichik maktab opquvchilarini rasm chizishga oprgatish ranglarni farqlash sezgirligining opsishiga katta tahsir koprsatadi. Ohanglarni farq qilish sezgirligi, ayniqsa bolalarga musiqa va ashula oprgatish jarayonida kuchli suratda opsadi. Sezgilarning opsishida SHuningdek, jismoniy tarbiya mashgpulotlarining ham ahamiyati katta. Aniq harakat qilishga jalb etuvchi mashqlar bolalarning muskul-harakat sezgilarini opstiradi.

Kichik maktab davriga kelib idrokning hamma turlari asosan tahlim- tarbiya tufayli mazmun, aniqlik, ravshanlik jihatdan kopp darajada takomillashadi. Mazkur Yoshdagi bolalar opz idroklarining aniqligi, ravonligi, optkirligi bilan boshqa Yosh davrdagi insonlardan keskin farq qiladi. Ular har bir narsaga berilib, opta sinchkovlik bilan qarashlari sababli idrokning muhim xususiyatlarini opzlashtirish imkoniyatiga ega bopladilar.

Birinchi sinfga kelgan bola predmetlarning rangi, shakli va kattaligini, ularni maqonda joylashishini bilish bilan, birga ularni taqqoslay oladi. Maktabda muvaffaqiyatli opqish uchun bola sensor rivojlanganlik darajasining yuqori boplishi juda muhim hisoblanadi. Maktab Yoshiga kelib, normal rivojlanayotgan bolalar rasm va suratlar real hayotni aks ettirayotganligini yaxshi tushunadilar. SHuning uchun ham surat va rasmlarda nimalar aks etganini real hayotga taqqoslagan holda bilishga harakat qiladilar. Bola rasmlarda atrof-hayotdagi narsalarni kichiklashtirib tasvirlanganligini anglay biladi. Bu tasvirlar bolalarda estetik va badiiy didni rivojlantiradi. CHunki, bola shu rasmlar orqali olam gopzalligini, uning turfa ranglardan iborat ekanligini anglaydi, ajratadi va opz munosabatini bildira oladi. Tahlim-tarbiya jarayonida bolalarda ixtiyoriy idrok va kuzata olish qobiliyati opsadi. Kuzata bilish muvafaqqiyatli opqish uchun zarur shartlardan biridir. Opquvchilarda kuzata bilish qobiliyati ularning tafakkuri, irodasi, qiziqish, havaslari bilan birgalikda opsib boradi. Bu Yoshdagi opquvchilar opz idroklarini mustaqil idora eta oladilar. Boshlangpich sinf opquvchilari katta Yoshdagi odamlardan deyarli qolishmasdan topgpri chiziqni kopz bilan chamalab teng ikki boplakka bopla oladilar, narsa va chiziqlarni katta-kichikligiga qarab taqqoslay oladilar, narsalarning fazoda turgan oprnini, ularning qaysi biri yaqinroq yoki uzoqroq, qaysi biri balandroq yoki pastroq joylashganini kopz bilan chamalab, shu masofani bosib optish uchun talab qilinadigan vaqtni ham taxminan hisoblay oladilar.

Maktab tahlimiga tayyorlanayotgan bolada diqqat nisbatan uzoq muddatli va shartli barqaror bopladi. Boshlangpich sinf opquvchilarida diqqatni irodaviy zopr berish bilan boshqarish va vaziyatga moslash imkoniyati yaxshi boplmaydi. Buning asosiy sababi, ularda ixtiyoriy diqqatning kuchsizligi va beqarorligidir. Bolalarda ixtiyorsiz diqqat kopproq rivojlangan bopladi. Boshlangpich sinf opquv materiallarining yaqqolligi, yorqinligi, jozibadorligi, opquvchida beixtiyor his-tuygpularni uygpotadi va kuchli irodaviy zopriqishsiz fan asoslarini egallash imkonini beradi. 1-2 sinf opquvchilari diqqatining opziga xos xususiyatlaridan biri - uning etarlicha barqaror emasligidir. SHuning uchun ham ular opz diqqatlarini uzoq muddat muayyan narsalarga qarata olmaydilar va diqqat obhektlari ustida uzoq tura olmaydilar.Tahlim jarayoni kichik maktab Yoshidagi opquvchilarning ixtiyoriy, barqaror, mustahkam, kuchli, faol ongli diqqatni rivojlantirishga qulay shart-sharoit yaratadi. Bilim olish jarayonida mustaqil aqliy mehnat qilish, misol-masalalar echish, mashqlar bajarish, takrorlash irodaviy zopr berish jarayonida ixtiyoriy, ongli diqqat tarkib topadi. Bu Yoshdagi bolalarda ixtiyoriy diqqatni topplash, tashkil qilish, uni taqsimlash, ongli ravishda boshqarish uquvi shakllana boshlaydi.

Ushbu matritsa kichik maktab Yoshidagi opquvchilar diqqatining kopchishi, taqsimlanishi, mahsuldorligi va barqarorligini aniqlash uchun ishlatiladi.Kichik maktab Yoshidagi bolaga Landolt xalqachalari chizilgan blank taqdim etiladi va unga quyidagi qopllanma beriladi. “Hozir biz sen bilan “ Diqqatli bopl va iloji boricha tezroq ishla“ nomli opyin opynaymiz. Sen hozir boshqa oprtoqlaring bilan musobaqalashasan. Keyin musobaqada kim yutganini kopramiz. Seni bajargan ishlaring oprtoqlaringnikidan yomon boplmaydi deb opylayman. SHundan sopng bolaga Landolt xalqachali blank koprsatiladi va u nima qilishi kerakligi tushuntiriladi. U xalqachalarni qatorlar bopyicha diqqat bilan qarashi va ular orasidan joyidan opzgartirib chizilgan xalqachalarni topishi va ularni belgilab qopyishi kerak.

Ish 5 minut davomida bajariladi. Har bir minutdan sopng eksperimentator “chiziq” deb aytadi. Bu vaqtda bola topxtagan joyiga chiziq tortishi kerak bopladi. 5 minut optganidan sopng eksperimentator “topxta” deb aytadi va bola ishni topxtatishi kerak va opsha erga ikkita chiziq tortib qopyishi zarur. Ish tugatilganidan sopng eksperimentator bola tomonidan har bir minut ichida hamda 5 minut davomida koprib chiqilgan xalqachalar sonini aniqlaydi. SHuningdek, ishlash jarayonida har bir minutda va 5 minut davomida yopl qopyilgan xatoliklar hisoblaniladi.

Kichik maktab Yoshidagi bola mahlum darajada opz faoliyatini opzi mustaqil rivojlantira oladi. U opz rejasini, u yoki bu ishni qanday ketma-ketlikda bajarishni sopz bilan ifodalab bera oladi. Rejalashtirish sopzsiz bolaning diqqatini tashkil eta oladi va rivojlantiradi. Kichik maktab Yoshidagi bolalar opz diqqatlarini aqliy masalalarga qarata oladilar, lekin bu juda katta irodaviy kuchni va yuqori motivatsiyani tashkil etilishini talab etadi.

Opquv faoliyati boladan berilgan opquv materiallarini esda saqlab qolishni talab etadi, opqituvchi opquvchisiga nimalarni eslab qolishi zarurligi haqida koprsatmalar beradi. Opquvchi nimani eslab qolishi kerakligini takrorlaydi, uni tushunib olishga harakat qiladi. Lekin bu Yoshda ixtiyorsiz xotira, shubhasiz, ustunlik qiladi. Bolaning xotirasida saqlab qolishini asosan uning ishga boplgan qiziqishi belgilab beradi. Opquv materialini tushunish, eslab qolishning asosiy sharti hisoblanadi Birinchi signal sistemasi ikkinchi signal sistemasidan birmuncha ustunligi tufayli kichik maktab Yoshidagi opquvchilarda mantiqiy xotiradan kopra koprgazmali harakatli xotira ustunlik qiladi. SHuning uchun ham ular nazariy qonun va qoidalardan, mavhum tushunchalardan kopra yaqqol mahlumotlar, axborotlar, voqea va hodisalarni, obrazlar va narsalarni tezroq hamda mustahkamroq eslab qoladilar va uzoq muddat esda saqlaydilar. Kichik maktab Yoshidagi bolalar tahlim olish munosabati bilan mantiqiy, yahni mahnosiga tushunib esda qoldirish qobiliyati opsib boradi. Esda qoladigan materialning hajmi kengayib boradi, materialning mazmunini tushunish ham chuqurlashadi va murakkablashadi. Bahzan boshlangpich sinf opquvchilari, hatto mazmuni tushunarli boplgan materialni ham mahnosiga ehtibor bermasdan, mexanik ravishda oprganib oladilar. Respublikamizning psixolog olimi E.Gp.Gpozievning fikriga kopra, buning sabablari quyidagilar:1)ularning mexanik xotirasi boshqa xotira turlariga qaraganda yaxshiroq rivojlangani uchun ham mahlumotlarni aynan,opzgarishsiz eslab qolish imkonini beradi;

2) opquvchilar opqituvchi qopygan vazifani anglab etmaydilar,natijada uning “topgpri tushuntirib ber” degan talabini sopzma-sopz takrorlash deb biladilar; 3)ularning nutq boyligini etishmasligi (ilmiy atamalar, til qonuniyatlarini bilmasligi) materialni ijodiy topldirish, unga qopshimcha qilish imkoniyati yopqligi uni sopzma-sopz qaytarishni osonlashtiradi; 4) opquvchilar matnni topgpri usullar bilan eslab qolishni bilmaydilar. Bunday holat shu Yoshdagi bolalarda albatta boplishi kerak emas. Mexanik esda qoldirish koppincha opqituvchilar opquvchilarida mantiqiy xotirani opstirishga etarli ehtibor bermagan hollarda boplishi mumkin.Tahlim jarayonida opquv materialining mahnosini, mohiyatini, turli mulohazalarni, dalillarni, ilmiy asoslarini eslab qolish va esga tushirish orqali opquvchilarda mantiqiy xotira takomillashadi. Birinchi sinfdan boshlab ixtiyoriy esga tushirish qobiliyati tez rivojlana boshlaydi. Opqish jarayoni uchun ixtiyoriy esda qoldirish ham, ixtiyoriy esga tushirish ham barobar talab etiladi. Busiz opqish jarayonining normal boplishi mumkin emas. Opquvchilardan faqat oprganib, bilib olishgina emas, balki oprganib bilib olganini xotirlay olish ham talab etiladi. Opquv materialini muayyan sistema bilan xotirlash faqat ixtiyoriy esga tushirish yopli bilan boplishi mumkin.

Opquvchilar tushuncha va qoidalarni tahriflab berolmay kolganlarida yoki tahriflash mumkin boplmagan paytlarda tasvirlab, taqqoslab, xarakterlab, misollar bilan koprsatib beradilar. Dars jarayonida opqituvchi turli vaziyatlarni tasavvur qilishni sopraydi. Bu holat, albatta, biron-bir yordamchi qurollar-predmetlar, maketlar, sxemalar boplgan taqdirdagina opquvchi tasavvurini rivojlantirishi mumkin. Aks holda bu Yoshdagi bolalar mustaqil tasavvur, harakatlar qilishga qiynaladilar. Kichik maktab davrida tasavvur asosan bolalar rasm chizayotganlarida, SHuningdek ertak va hikoyalar topqiyotganlarida rivojlanadi. Kichik maktab Yoshidagi opquvchilar opz xayollari va tasavvurlariga asoslangan holda qiziqarli ertak va hikoyalarni opzlari mustaqil ravishda topqiy oladilar. Kichik maktab Yoshidagi bolalar tasavvuri juda keng va xilma-xil bopladi. Ayrim opquvchilar real borliqni tasavvur etsalar, boshqalari esa fantastik obraz va vaziyatlarni tasavvur etadilar. SHu bois kichik maktab Yoshidagi bolalarni realistlar va fantazyorlarga ajratish mumkin. Bolalar koppincha opzlariga mahlum siymolar, syujetlardan foydalangan holda yangi obrazlarni tasavvur etadilar, yaratadilar. Juda kopp multfilmlar ana shunday bolalarning tasavvurlari asosida yaratilgan. Turli tasavvurlar zamirida ularning qoprquvni engishi, dopst topishi, xursandchilik hislari yotadi. Bundan tashqari, tasavvur terapevtik natijaga olib keluvchi faoliyat sifatida ham namoyon boplishi mumkin. Bola real hayotda qiyinchiliklarga duch kelib, ulardan chiqib keta olmagan holatda ham koppincha xayolga beriladi. Masalan, mehribonlik uyida tarbiyalanayotgan bola opzining hamma havas qiladigan oilasi, uyi boplishini, bu uyga opgprilar kelib qolsa, u qahramonlik qilishini tasavvur qiladi. Opz tasavvurida yaxshi yoki yomon holatlarni boshidan kechirgan bola opzining kelgusi xatti-harakatlari motivatsiyasi uchun zamin tayyorlaydi. Kattalarga nisbatan boplgan tasavvurning bolalar hayotidagi ahamiyati juda katta. Bola tasavvur qilib atrof-hayotni chuqurroq bila boshlaydi, opz-opzining shaxsiy tajribasidan tasavvur yordamida chetga chiqa oladi, ijodiy layoqati rivojlanadi, shaxsiy xususiyatlarining rivojlanishiga xizmat qiladi. Maktabning birinchi sinfiga kelgan bolada xayol etarli darajada rivoj topgan bopladi va u xilma-xil tasavvurlarning kattagina zaxirasiga ega bopladi. Opqish jarayonida u faqat idrok va xotira tasavvurlariga tayanib qolmasdan, balki shu bilan birga, xayolida yaratilgan tasavvurlarga ham tayanib, oprgatilayotgan materialni yaqqol tarzda opzlashtira boradi.

Bolaning xayoli tevarak-atrof taassurotlari, tasviriy sanhat asarlarini etarli darajada aks ettirishda vujudga keladi. Siymolar, shartli belgilar, tabiat manzaralari jamlanib, opquvchilarda xayol paydo bopladi. Boshlangpich sinf opquvchilari opynaydigan opyinlarda ham ularning xayolini opsishi davom etaveradi.Opquvchilar opz opyinlarida turli narsalarni yasaydilar, turli erlarga sayohat qiladilar. Bunday opyinlarlardan opquvchi mazmundor taassurotlar oladi va unda turli tasavvurlar hosil bopladi, uning ijodiy, qurish-yasash va badiiy qobiliyatlari opsadi. Kichik maktab Yoshidagi opquvchining xayoli opzining kengligi va mazmundorligi jihatidangina opzgarib qolmasdan, balki yopnalishi jihatidan ham opzgaradi. Kichik maktab davridagi opquvchining ixtiyorsiz xayoli ham, ixtiyoriy xayoli ham maktabgacha Yoshdagi bolalarning xayolidan opzining barqarorligi bilan farq qiladi.

Maktabga kelish arafasida bolaning sopz boyligi opz fikrini bayon eta oladigan darajada ortadi. 6 Yoshdagi normal rivojlanayotgan bola opz nutqida 3000-7000 sopzni ishlatadi. Bolalar nutqining opsishida ularning maktabdagi opqish faoliyati ayniqsa, katta rol opynaydi. Bola maktabga kelmasidan oldin opzi qanday gapirayotgani ustida opylab optirmasdan, opz nutqidan faqat aloqa va bilish vositasi tariqasida foydalanadi. Maktabda esa bola gaplashayotgan til opqitiladigan va oprganiladigan fan boplib qoladi. Maktabda opqiyotgan_: bola opz ona tilining grammatikasi bilan shugpullanishi natijasida, opz nutqini grammatika qoidalariga muvofiq ongli ravishda tuzishni oprganadi. Grammatikani oprganish jarayonida bola nutqining fonetika jihati aniqlanadi, nutqning morfologik jihati topgpri boplib boradi, sintaksis tuzilishi esa ancha takomillashadi. Nutqning ayrim jihatlariga xos boplgan bu sifatlar faqat grammatikani opqib oprganish natijasidagina opsib qolmasdan, balki, shu bilan birga, maktabda opqitilayotgan boshqa fanlarning tahsiri ostida ham opsadi. Maktabda opqitilayotgan hamma fanlarni oprganish va shu fanlar bilan shugpullanish jarayonida opquvchi nutqining lugpat zaxirasi boyiydi, sopzlarning mazmuni chuqurlashadi va kengayadi, har qaysi sopzning, har kaysi terminning mahnosi aniqlanadi. Boshlangpich sinf Yoshidagi bolalar nutqi asosan ot, sifat, son, fehl va bogplovchilardan iborat bopladi. Bu Yoshdagi bolalar opz nutqlarida qaysi sopzlarni ishlatgani afzal-u, qaysilarini ishlatish mumkin emasligini farqlay oladilar. 6-7 Yoshli bola jumlalarini murakkab grammatik tizimda tuza oladi. Bola butun bolalik davrida nutqni jadal ravishda egallab borib, uni opzlashtirishi mahlum bir faoliyatga aylana boradi. 7-9 Yoshli bolalar nutqining opziga xos xususiyatlaridan biri shundaki, ular opz fikrlarini bayon etish uchungina emas, balki opz suhbatdoshining diqqatini opziga jalb qilish uchun ham gapiradilar.

Bu davrda bolaning yozma nutqi ham shakllana boshlaydi. Yozma nutq jumlalarni topgpri tuzish va sopzlarni topgpri yozishga mahlum talablar qopyilganligi bilan xarakterlanadi. Bola sopzlarni qanday eshitgan boplsa, shundayligicha yozilmasligini bilishi, ularni topgpri talaffuz etishga va yozishga oprganishi zarur. Yozma nutqni egallash asosida bolalarda turli matnlar haqida mahlumotlar yuzaga keladi. Bu davrda yozma nutq endigina shakllana boshlaganligi bois, bolada opzi yozgan fikrlarni, sopz va harflarni nazorat etish malakasi hali rivojlanmagan bopladi. Lekin unga ijod qilish imkoniyati beriladi. Ushbu mustaqil ijodiy ish kichik maktab Yoshidagi opquvchilarda berilgan mavzuni anglash, uning mazmunini aniqlash, fikrini bayon etish uchun mahlumot topplash, muhim jihatlarini ajratib olish, reja tuzish, uni mahlum ketma-ketlikda bayon etish, malakasini yuzaga keltiradi. Jumlalarni topgpri tuzish, aynan shu mazmunga mos sopzlarni topish va ularni topgpri yozish, tinish belgilarini topgpri qopyish, opz xatolarini topa olish va topgprilash aqliy rivojlanishning koprsatkichlaridan hisoblanadi. Metodistlar kichik maktab Yoshidagi bolalarning nutqini rivojlantirish uchun quyidagi nutq turlarini sistemali ravishda tashkil etish sxemasini tavsiya etadilar.