1-ma’ruza umumiy tilshunoslikdan ma’lumot. Milliy til va adabiy til. Fonetika haqida umumiy ma’lumot reja

4. So`roq olmoshlari biror narsa-buyum, belgi yoki miqdor haqidagi so`roqni bildirgan olmoshlardir. So`roq olmoshlarining nimaga nisbatan so`roq bildirishini quyidagi jadvaldan bilsa bo`ladi:

№	So`roq turi	Olmoshlar
1.	Shaxsga so`roq	Kim?
2.	Narsaga so`roq	Nima?
3.	Belgi-xususiyatga so`roq	Qanday? Qanaqa? Qaysi?
4.	Miqdorga so`roq	Qancha? Necha? Nechta?
5.	Tartibga so`roq	Nechanchi?
6.	Sabab-maqsadga so`roq	Nega? Nimaga ?
7.	O`rin-joyga so`roq	Qaerda? Qayda? Qayoqqa?
8.	Paytga so`roq	Qachon?
9.	Mavjudlikka so`roq	Qani?

Kim birlik va ko`plikda qo`llanadi, egalik va kelishik qo`shimchalarini oladi: Kim so`zladi? Nimalarni ko`rding? Nimang bor? Nima olmoshi belgisiz kelishik shaklida kelishi mumkin: Nima(ni) olding?

Qanday, qanaqa, qaysi olmoshlari belgini aniqlash uchun ishlatiladi: qanaqa odam, qaysi kitob. Qaerda, qayda, qani, qayoqqa, qachon, nega olmoshlari o`rin, payt, mavjudlik, sabab, maqsad kabilarni aniqlash uchun ishlatiladi: Qachon keldi? Qaerda yuribdi? Ukang qani? Qayoqqa ketdi? Nega keldi?

5. Belgilash olmoshlari predmet va shaxslarning yig`indisini bildiradi yoki ularni ayirib ko`rsatadi, shuning uchun ularni ikkiga bo`lish mumkin: 1) jamlovchi belgilash olmoshlariga hamma, barcha, bari, jami, jamiyki, butun, yalpi so`zlarikiradi. 2) ayiruvchibelgilash olmoshlariga harso`zining o`zi (Har qovunlarki...) va har kim, har nima, har bir, har qaysi kabiso`zlarkiradi va bu olmoshlar to`pdan ajratilgan shaxs, narsa, belgilarni bildiradi.Har so`zi ayrim yoziladi.

Hamma, barcha, bari olmoshlari ko`plikni anglatadi. Belgilash olmoshlari egalik, kelishik, ko`plik qo`shimchalari bilan qo`llanadi:Hammalari jim. Harkimga aytaverma.

6. Bo`lishsizlik olmoshlari inkor ma’nosini bildirganolmoshlardir. Bular hechso`zining o`zi va shu so`zning ba’zi so`roq olmoshlari bilan birikishidan hosil qilinadi, hech so`zi ayrim yoziladi. Bu olmoshlar egalik, kelishik qo`shimchalari bilan qo`llanadi: U hech kimni ko`rmadi. Hech kimim yo`q.

Hech so`zi yakka holda qo`llanganda, ko`pincha fe’llar oldida kelib, ravish vazifasini bajaradi (lekin butunlay ravish turkumiga o`tmaydi): U hech qiynalmadi.

Bo`lishsizlik olmoshlari ishtirok etgan gaplarning kesimi inkor shaklida bo`ladi: Hech qachon unutmaydi.

Kimsa so`zi ham bo`lishsizlik olmoshlari o`rnida qo`llanishi mumkin: Buni kimsa (hech kim) bilmasligi kerak.

7. Gumon olmoshlari narsa, belgi yoki voqea haqidagi noaniq tasavvurni bildirib keladigan olmosh turidir. Ular alla- yordamida yoki -dir qo`shimchasi bilan hosil qilinadi: allakim, allanima, allanarsa (narsadir emas), allaqaysi, allaqaer, allaqayoq, allanechuk, allaqancha, allanechanchi, kimdir, nimadir, qachondir, qandaydir, qaerdadir, qaergadir, negadir. Gumon olmoshlari so`roq olmoshlariga bir, ham so`zlarini qo`shish orqali yasalishi ham mumkin: Uni kim ham chaqirayotgan edi-ya. Akasi unga bir nima deganday bo`ldi. (Ba’zan bir nima birikmasi bo`lishsiz olmosh o`rnida kelishi mumkin: Buni ko`rib bir nima demadi.) Bu olmoshlar birlik va ko`plikda (allakimlar) keladi, kelishiklarda turlanadi: (kimnidir), egalik qo`shimchasini oladi (allakimim). Birov so`zi ham kimdir, allakim so`zlariga sinonim bo`lgani uchun gumon olmoshi hisoblanadi. Birov so`zi, shuningdek, har kim, hech kim, bitta degan so`zlarga ham sinonim bo`lishi mumkin.