1-ma’ruza tilshunoslikdan umumiy ma’lumot reja

3. Mehnat qiyqiriqlari nazariyasi XIX asrda yashagan fransuz faylasuflari L.Nuare va K.Byuxerlar tomonidan ishlab chiqilgan. Ularning fikricha, til odamlarning jamoa bo‘lib mehnat qilishi jarayonida chiqaradigan qiyqiriq ovozlari asosida paydo bo‘lgan emish. Masalan, odam yer chopayotganda (hah), og‘ir narsani ko‘tarayotganda (ho‘o‘p) o‘ziga yordam berish uchun turlicha ovozlar chiqaradi. Bu nazariya insonning beixtiyor chiqargan va ma’no ifodalamaydigan ovozlar asososiga qurilganligi bilan undov nazariyasiga o‘xshab ketadi. Bu ovozlar his-tuyg‘u ifodalamaydi, shu bilan bu nazariyalar o‘zaro farq qiladi. Bu nazariyaning g‘ayri-ilmiyligi esa quyidagilarda ko‘rinadi:
1) mehnat qiyqiriqlarining tildagi miqdori o‘ta kamdir;
2) mehnat qiyqiriqlari, yuqorida qayd qilinganidek, his-tuyg‘u ifodalamaydi;
3) bu ovozlar faqat mehnat jarayonini tartibga solish uchungina zarur.
4. Ijtimoiy shartnoma nazariyasi XIX asrda paydo bo‘lgan. Bu nazariyaga ko‘ra, yer yuzidagi odamlar tushunchalarga nom berishda o‘zaro kelishib olishgan emish. Bunga turtki bo‘lgan narsa shuki, 1887-yilda taxallusi Doktor Esperanto (“umidvor shifokor” degani) bo‘lgan polyak ko‘z shifokori Lyudvik Zamenxof⁴ tomonidan esperanto tili o‘ylab topilgan⁵. Bu til ko‘pgina Yevropa tillaridan olingan so‘zlar asosida shakllangan. Bundan tashqari, olimlar ayrim ilmiy atamalarni qo‘llashda o‘zaro kelishib olishi ham bunga sabab bo‘lgan. Masalan, 1892-yilda ximiklarning Jeneva shahrida o‘tkazilgan qurultoyida terminologiya masalasida kelishib olingan. Albatta, sun’iy tilning va atamalarning yaratilishi bo‘yicha kelishuv dastlabki tilning paydo bo‘lishini izohlay olmaydi. Buning sabablari quyidagicha oddiydir:
1) bu nazariya ijtimoiy kelishuvgacha tilning mavjudligini inkor qiladi;
2) bu nazariya tabiiy tilning emas, balki sun’iy tilning yaratilishinigina tushuntira oladi.
Ko‘rib o‘tilgan barcha nazariyalarning eng asosiy kamchiligi shundaki, ularda insonning faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan hodisani, ya’ni tilni shu faoliyatdan ajratgan holda tushuntirishga harakat qilinadi.
Inson hayvonot olamidan ajralib chiqqandan keyin ijtimoiy mehnat bilan shug‘ullana boshlagan. Bu jarayon, albatta, juda uzoq davom etgan. Shu davr mobaynida odamsimon mavjudot jamoa bo‘lib yashashni va mehnat qilishni o‘rganadi. Mehnat jarayonida bu mavjudotlarda (ular arxeologlar tomonidan avstralopitek, pitekantrop, sinantrop, neandertal odami kabi nomlar bilan ataladi) tafakkur shakllana boradi. Buni taxminan quyidagicha tushuntirish mumkin. Oldiniga mehnat harakatlari mehnat predmetidan ajralmagan holda amalga oshirilgan. Masalan, biz nafas olish uchun o‘ylab o‘tirmaymiz, ya’ni miyani ishlatmaymiz. Bu instinktiv tarzda yuz beradi. Yuqoridagi jarayon ham shunday bo‘lgan bo‘lishi kerak. Ma’lum bir davrda mehnat harakati va mehnat predmeti bir-biridan ajraladi, chunki mazkur harakatlar odamsimon mavjudotning ibtidoiy xotirasida saqlanib qolgan edi va u endi o‘z tasavvurlariga taqlid qilishi mumkin bo‘ladi, natijada mehnat predmeti bo‘lmasa ham, u bilan qilinadigan harakatlar amalga oshirilishi mumkin bo‘ladi. Bu esa odamsimon mavjudotda ibtidoiy ongning dastlabki kurtaklari shakllanayotganidan dalolatdir. Hozirgi odamga eng yaqin turgan odamsimon mavjudot fanda homo sapiyens (lot. ongli odam) deb yuritiladi. Ana shu homo sapiyens o‘z taraqqiyotining ma’lum davrida o‘z jamoadoshiga nimanidir aytish istagini sezgan bo‘lishi kerak va natijada dastlabki ibtidoiy so‘zlar talaffuz qilingan. Albatta, ungacha homo sapiyensning nutq a’zolari muayyan tovushlar miqdorini talaffuz qilashga moslashgan bo‘lishi kerak edi. Bizningcha, ana shu tariqa dastlabki til paydo bo‘lgan.