1-ma’ruza temir yo‘l transporti asoslarining asosiy mazmuni reja

Temir yo‘l transporti. Ushbu transport turi ommaviy tashishlar uchun qulay, iqlimiy sharoitlar va yil fasllaridan qat’i nazar kechayu-kunduz birday ishlaydi. Temir yo‘llarning tabiiy boyliklarni o‘zlashtirishdagi o‘rni katta. Yuk aylanishi bo‘yicha temir yo‘l transportiga mamlakatdagi barcha yuk aylanmasining 55% dan ortiqrog‘i to‘g‘ri keladi. Respublikamizning tashqi iqtisodiy aloqalaridagi o‘rni katta bo‘lib, eksport-import yuklarini tashishning 80% dan ortiqrog‘i temir yo‘llar orqali bajariladi.
Temir yo‘llar neft va neft mahsulotlarini, ko‘mir, qora va rangli metallar, kimyoviy va mineral o‘g‘itlar, paxta tolasi, don va boshqa qishloq xo‘jalik mahsulotlari, sanoat qurilishi va boshqa ommaviy yuklarni tashishda muhim o‘rin egallaydi. Transport turlarining yuk va yo‘lovchilarni tashishda respublikada tutgan o‘rni quyidagi jadv.2.1 da keltirilgan.

Jadval 2.1

O‘zbekistonda yuk tashish ko‘rsatkichlarining transport turlari bo‘yicha taqsimlanishi

Tartib №	Ko‘rsatkichlar nomi	2005 yil ko‘rstakichlari	Transport turlari bo‘yicha taqsimlanishi,%
1	2	3	4
1	Jami tashiladigan yuklar mingtonna hisobida, shu jumladan: temir yo‘l transporti havo yo‘llari quvur (tranzitsiz) avtomobil transporti	715806 45800 5,7 71500 668500	100 0,06 0,001 0,01 0,93
2	Jami yuk aylanmasi, milliard tonna-kilometr, shu jumladan: temir yo‘l transporti havo yo‘llari quvur transporti avtomobil transporti	32,5 18,1 0,1 0,2 14,1	100 55,69 0,31 0,61 43,39
3	Jami tashilgan yo‘lovchilar, mln kishi hisobida, shu jumladan: temir yo‘l transporti havo yo‘llari avtomobil transporti	3846 15,1 0,9 3830,0	100 0,39 0,02 99,59
4	Jami yo‘lovchilar aylanmasi, mln yo‘lovchi-kilometr hisobida, shu jumladan: temir yo‘l transporti havo yo‘llari avtomobil transporti	46600 2600 4600 39400	100 5,58 9,87 84,55

Temir yo‘llarda tashish tannarxi arzon bo‘lib, avtomobil transportiga nisbatan 3-5 barobar, havo transportiga nisbatan 12-15 barobar kam. Temir yo‘llarda mehnat sarfi avtomobil va havo yo‘llariga nisbatan ancha kam, ammo temir yo‘llarni qurish bilan bog‘liq boshlang‘ich kapital harajatlari yuqori, metall sarfi katta, harakat miqdrlariga bog‘liq bo‘lmagan sarf-xarajatlar (binolar va inshootlarni ta’mirlash, xodimlar ta’minoti va boshqalar) miqdori katta.

Yuklarni temir yo‘llar orqali uzoq masofalarga tashish iqtisodiy tomondan qisqa masofalarga tashishdan ko‘ra afzal bo‘lib, tashishning boshlang‘ich va manzil oxiridagi jarayonlari ulushi katta. Temir yo‘llarning boshqa transport turlariga nisbatan atrof-muhitga, ekologik holatga salbiy ta’siri va tashish jarayonining energetik sarflari kam.