1-ma’ruza: Organik kimyo predmeti

Murakkab oqsillar yoki proteidlarga gidrolizlanganda aminokislotalardan tashqari oqsil bo‘lmagan tabiatga ega moddalar (uglevodlar, fosfat kislotasi, nuklein kislotasi va b.q.) ham hosil bo‘ladigan oqsillar kiradi.
Oqsillarning umumiy xossalari. Oqsillarning biologik faolligi ularning molekulasi fazoviy tuzilishi va kimyoviy tuzilishiga bog‘liq bo‘ladi. Oqsillar turli fizik xossalarga ega: ba’zilari suvda kolloid eritma hosil qilib eriydi (tuxum oqsili), ba’zilari tuzlarning suyultirilgan eritmalarida eriydi, uchinchilari umuman erimaydi (qoplama to‘qimalarining oqsillari).
Ba’zi oqsillar kristall holda ajratib olinishi mumkin (qon gemoglobini, tovuq tuxumi oqsili)
Kimyoviy xossalari. Gidroliz. Fermentlar ta’sirida yoki kislota va ishqor eritmalari bilan qizdirilganda oqsillar gidrolizlanadi. Gidrolizning oxirgi mahsuloti aminokislotalardir.
Amfoter xossalari. Oqsillar molekulasida (aminokislotali bo‘g‘in radikallarida) –COOH va NH₂–gruppalar bo‘lishi amfoterlik xossasini beradi. Ular kislota va ishqorlar bilan tuzlar hosil qilib ta’sirlashadi.
Oqsillar denaturatsiyasi. Oqsillar denaturatsiyasi–bu oqsillarning konfiguratsiyasining (ikkilamchi va uchlamchi strukturalarining) qizdirish, radiatsiya, kuchli kislota, ishqorlar, og‘ir metallar tuzlari, kuchli silkitish ta’sirida buzilishidir. Oqsil denaturatsiyasida fazoviy tuzilish buzilishi (vodorod, tuz, efir, polisulfid bog‘larining buzilishi) natijasida oqsillarning biologik faolligi ham yo‘qoladi.
Oqsillarni kuchli qizdirilganda kuygan pat hidini beruvchi uchuvchan moddalar hosil bo‘ladi. Bu hodisadan oqsillarni aniqlashda foydalaniladi.
Oqsillarga rangli reaksiyalar.

• 
  Biuret reaksiyasi–oqsilga ishqor va bir necha tomchi mis kuporosi eritmasidan ta’sir ettirilganda binafsha rang hosil bo‘ladi.
  
• 
  Ksantoprotein reaksiyasi–benzol xalqasi tutgan oqsillarga konsentrlangan nitrat kislotasi ta’sir ettirilganda sariq rang hosil bo‘ladi, ishqor qo‘shilsa sariq rang zarg‘aldoq rangga o‘tadi.
  

Oqsillar yoki proteinlar – murakkab, yuqori molekulali organik birikmalar bo’lib, o’zaro amid bog’ bilan bog’langan aminokislotalar qoldiqlaridan tuzilgan. Bir xil oqsil tarkibiga turli xil aminokislotalar kirishi mumkin. Oqsil to’liq gidrolizgna uchraganda aminokislotalar hosil bo’ladi.
Inson, hayvon va o’simliklar tanasida oqsillar turli xil vazifalarni bajaradi. Ular tomir, pay, teri, suyak va boshqalar asosini tashkil qiladi, modda alamshinish va to’qimalar ko’payishida muhim vazifani bajaradi. Garmonlar, enzimlar, pigmentlar, antibiotiklar, toksinlar oqsil birikmalar bo’lib hisoblanadilar.
Oqsillar katta molekulyar massaga ega. Masalan, inson qoni zardobi albuminining molekulyar massasi 61500, qon zardobidagi -globulinining molekulyar massasi 153000, gemotsianiniki esa 6600000 ga teng.
Ko’pchilik oqsillar qattiq holda batiy vakilni (jun, ipak) saqlaydilar yoki kukun shaklida mavjud bo’ladilar.
Ayrim oqsillarni kristall shaklda olish mumkin.
Ko’pchildik oqsillar suvda, suyultirilgan kislota eritmalarida eriydilar. Deyarli barcha oqsillar ishqorlarda eriydilar. Hamma oqsillar organik erituvchilarda erimaydilar. Oqsil eritmalari kolloid xususiyatiga ega bo’lib, dializ usulida tozalanadi. Oqsillar eritmalarda suvda eruvchi organik erituvchilar (spirt, atseton va boshqalar), tuz eritmalari, kislotalar yordamida cho’ktiriladi. Cho’ktrishi vaqtida ko’pchilik oqsillar zanjirining konformatsiyasi o’zgaradi va erimaydigan holatga o’tadi. Bu jarayonga oqsilning denaturatsiyalanishi deyiladi.
Ko’pchilik oqsillar qizdirilganda ham denaturatsiyaga uchraydilar. Oqsillar qizdirish vaqtida o’zgarib ketishlari, ularni aniq suyuqlanish nuqtasiga ega emasliklari va haydash mumkin bo’lmaganligi ularni ajratish va tuzilishini aniqlashda qiyinchilik tug’diradi.
Aminokislotalar kabi oqsillar ham amfoterlik xususiyatiga ega.
Izoelektrik nuqtaning holati oqsilning tarkibiga kiruvchi aminokislotalarning tabiatiga bog’liq bo’ladi. Bu qiymat jelatinada 4,2; kazeinda 4,6; tuxum albuminida 4,5; gemoglabinda 6,8; bug’doy gliadinida 9,8; klupeinda 12,5 ga teng.
Oqsillarni kislota –asosliklaridagi farqdan foydalanib ularni elektroforez usuli bilan ajratiladi.
Barcha oqsillar optik faollikka ega. Ko’pchilik oqsillar yorug’likning qutiiblanish tekisligini chapga buradi.
Oqsillarni aniqlashda bir qator rangli reaksiyalar mavjud. Bular quyidagilardir.