|
1-DARS
MAVZU: ASOSIY FIZIK TUSHUNCHALAR. FIZIK KATTALIKLAR VA ULARNING BIRLIKLARI. FIZIK PARAMETRLARNI O`LCHASHDA YO`L QO`YILADIGAN XATOLIKLARNI HISOBLASH NAZRIYASI. FIZIK KATTALIKLARNING BIRLIKLARI
Fizika tabiat hodisalarining eng sodda va shu bilan birga eng umumiy qonunlarni materiyaning hossalari tuzilishi va unung harakat qonunlarini o’rganadigan fandir. Fizika tajribaviy fan bo’lib uning qonunlari tajriba natijalariga asoslanadi. O’rganilayotgan obyektning turiga qarab fizika yadro fizikasi, elementlar zarralar fizikasi, atom va molekulalar fizikasi, qattiq jismlar fizikasi, plazma fizikasi va hokazolarga bo’linadi.
Fizika o’rganilayotgan jarayonlar va materiya harakatining shakliga qarab: moddiy nuqta va qattiq jism mehanikasi, yaxlit muhit mehanikasi, termodinamika va statistik mehanika, elektrodinamika va kvant mehanikasi kabi bo’limlarga bo’linadi.
Modda va maydonlarning fizik hossalarini o’zaro ta’sirini va haroratini miqdor jihatdan tavsiflovchi kattaliklar fizik kattaliklar deyiladi. Fizik kattaliklar sistemasi asosiy va hosilaviy kattaliklardan iboatdir. Asosiy fizik kattaliklar 7 ta bo’lib ularning 3 tasi moddiy dunyoning asosiy hossalarini ifodaluvchi: uzunlik, massa, vaqtdir. Qolgan 4 tasi: tok kuchi, termodinamik harorat, modda miqdori va yorug’lik kuchi fizikaning biror bo’limidan olingan.
Ma’lumki, fizika fanining asosiy tekshirish uslubi-tajribadir. Tajribalar natijasini tushuntirish, asoslash maqsadida ilmiy nazariyalar yaratiladi. Bularning xammasi tabiatda mavjud bo’lgan ob’ektiv qonuniyatlarni o’rganishga va natijada ularning fizikaviy qonunlarini yaratilishiga olib keladi. Fizikaviy qonunlar fizik kattaliklar orasidagi ma’lum munosabatlar vositasida ifodalanadi.
Fizik kattalik deb- miqdor jixatdan xar bir fizik ob’ekt uchun xususiy, lekin sifat jixatdan ko’plab ob’ektlar uchun umumiy bo’lgan va bu ob’ektlarning biror xossasini ifodalovchi kattalikka aytiladi.
Fizik kattalikni ham miqdor,hxam sifat jihatdan to’la ifodalaydigan kattalikka uning haqiqiy qiymati deyiladi.
Fizik kattaliklarning qiymatlari doimo takomillashtirib boriladigan tajribalar yordamida aniqlanadi va ularni solishtirish kelishilgan birliklarni (birlik sistemasini) kiritilishini taqozo etadi.
Fizik kattaliklar sistemasi asosiy va xosilaviy kattaliklardan iboratdir. Asosiy fizik kattaliklar 7 ta bo’lib, ularning uchtasi moddiy dunyoning asosiy xossalarini ifodalovchi: uzunlik, massa, vaqt kabi birliklardir. Qolgan to’rttasi esa fizikaning biror bo’limidan olingan. Bunday kattaliklar: tok kuchi, termodinamik harorat, modda miqdori va yorug’lik kuchidir.
Fizik kattalikning son qiymati, uning kattaligini kursatuvchi son bo’lib, tanlangan birlikka bog’liqdir. Fizik kattalikning birligi deb, xar bir fizik kattaliklarni miqdoriy ifodalash uchun qo’llaniladigan, shartli ravishda son qiymati birga teng deb belgilangan o’lchamli fizik kattalikka aytiladi. Odatda birlik kattalikning belgisi yordamida quyidagicha ko’rsatiladi: [t]=1s; [m]=1 kg va hokazo. Fizik kattalikning birligi, shu fizik kattalikning o’ziday kattalikdir. Fizik kattaliklarning asosiy va hosilaviy birliklarining to’plami birliklar sistemasini tashkil qiladi.
Fizik kattaliklarning xalqaro birliklar sistemasi (XBS yoki SI- farnsuzcha Système International) 1960 yilda o’lchov va tarozilar bo’yicha XI bosh konferentsiyada qabul qilingan bo’lib, yettita asosiy –metr, kilogramm, sekund, ampir, kelvin, mol, kandela va ikkita qo’shimcha: radian va steradianalardan tuzilgan.
Metr (m) – uzunlik birligi;
Kilogramm (kg)- massa birligi;
Sekund (s) – vaqt birligi.
Kelvin (K)- termodinamik harorat birligi;
Amper (A) –tok kuchining birligi.
Mol (mol) –modda miqdorining birligi;
Kandela (kd) –yoruglik kuchining birligi;
Radian (rad) –qarshisidagi yoyinig uzunligi aylananing radiusiga teng bo’lgan ikkita aylana radiusi orasidagi burchak;
Steradian (sr) –sfera sirtidan, tomoni sfera radiusidek bo’lgan kvadratning yuzasiga teng yuzani ajratuvchi, uchi sfera markazida bo’lgan fazoviy burchak.
Xosilaviy birliklar fizikaviy qonunlardan foydalanib topiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
