1– Mа’ruzа. Mavzu: Termodinamika tarixi va rivojlanish tendentsiyalari va vazifalari. Noenergetik sohalarida issiqlik texnikasining o’rni. Reja

Sovuq elitgichlarning fizik xossalari.
17.1 – jadval.

Sovuq elitgichning nomi	Kimyoviy formulasi	Normal qaynash temperaturasi, ^0S	Kritik temperaturasi, ^0S	Qotish temperaturasi, ^0S
Suv	H2O	+100,0	+374,15	0
Karbonat angidrid	CO2	-78,52	+31,0	-56,6
Ammiak	NH3	-34,0	-132,4	-77,7
Freon-12	CF2Cl2	-29,8	+112,04	-155,0
Freon-22	CHF2Cl2	-40,8	+96,0	-160,0

17.1-rasm. Karnoning teskari (sovitish) sikli


Sovitish mashinasi issiqlik mashinasidan farqli ravishda teskari sikl bo‘yicha ishlaydi. Karno sikliga teskari bo‘lgan sikl sovitish mashinalarining ideal sikli deyiladi. Ideal siklga sovitish mashinalarining real sikllari solishtirilib, ularning takomillashganlik darajasi aniqlanadi. Karnoning sovitish siklidan ko‘rinib turibdiki, sovituvchi moddaga q₂ issiqlik sovitiluvchi jismdan 1-4 jarayonda izoterma (T₂=const) bo‘yicha uzatiladi (17.1-rasm). q₂ issiqlik miqdori 5-4-1-6-5 nuqtalar bilan chegaralangan yuzaga son qiymati jihatdan teng. 2-3 jarayonda sovituvchi moddadan 2-3-5-6-2 yuza bilan tasvirlangan q₁ issiqlik miqdori olib ketiladi. 4-2 jarayonda ish jismi adiabatik siqiladi va 3-4 jarayonda adiabatik kengayadi. Sovitish siklining bajargan ishi 1-2-3-4-1 nuqtalar bilan chegaralangan yuzaga son qiymati jihatdan teng, ya’ni

A_ts=q₁-q₂ (17.1)

Sovitish mashinalarining mukammalligi sovitish koeffitsienti  orqali aniqlanadi:

=q­₂/A_ts = T₂/(T₁-T₂) (17.2)

Demak, qancha ko‘p issiqlik q₂ olinib va bunda shuncha kam mexanik ish sarflansa yoki  qancha katta bo‘lsa, shunchalik sovitish sikli takomillashgan bo‘ladi. Sovitish qurilmalari sovituvchi modda turiga qarab ikkita asosiy guruhga bo‘linadi:

1. 
   Gazli (jumladan, havoli) sovitish qurilmalari;
   
2. 
   Bug‘li sovitish qurilmalari.
   

Bug‘li sovitish qurilmalari o‘z navbatida bug‘-kompressorli, bug‘-ejektorli va absorbtsion qurilmalarga bo‘linadi. Termoelektrik va termomagnit sovitish mashinalari alohida guruhni tashkil etadi. Bunday turdagi sovitish mashinalarida sovituvchi modda bo‘lmaydi.
14.2. Xalq xo’jaligining bazi soxalarida sun‘iy sovuqlikdan foydalanishga to’g’ri keladi. Masalan: ximiya sanoatida ammiak, shunga o’xshash o’g’itlar va sintetik materiallar ishlab chiqarishda, mashinasozlikda esa metallga ishlov berishda, qurilishda tuproq yoki betonni sovitish jarayonlarida sun‘iy sovuqlikdan foydalaniladi.
Asosan sovuqlikdan binolar ichida zarur bo’ladigan mikroiqlimni yaratishda, havoni konditsionerlash sistemalarida, meditsinada xam foydalaniladi. Bundan tashqari past harorat xosil qilish qurilmalari va sovitish mashinalari orqali tez buziladigan oziq–ovqat mahsulotlari saqlanadi.
Birinchi sovutish mashinalari XIX asrda paydo bo’la boshladi. Birinchi sovitish mashinasini Angliyalik olim Perkinson tomonidan 1834 yilda ixtiro qilindi. Bu mashina asosan etilen efirda ishlar edi. 1871 yilda Fransuz Tene metil efirda ishlaydigan mashinani ixtiro qilgan. 1872 yilda Angliyalik olim Boyl tomonidan ammiakda ishlaydigan sovitish mashinasini yaratdi.
Rossiyada sovitish mashinalari 1888 yilda Astraxanda baliq sanoatida ishlatila boshlandi.
Umuman olganda, jismlarni atrofdagi muhit haroratidan past haroratgacha sovitish teskari issiqlik tsikli bo’yicha ishlaydigan sovitish qurilmalari orqali amalga oshiriladi.
Ma‘lumki, teskari Karno tsikli bo’yicha: Issiqlik past haroratli manbadan yuqori haroratli manbaga tashqi ish sarflash orqali uzatiladi. Bu tsikl teskari tsikl yoki sovitish tsikli deb ataladi.