1-ma’ruza Mavzu: Hayotiy faoliyat xavfsizligining nazariy asoslari Reja

7)Atmosferani himoya qilish Yer kurrasini o`rab olgan havo qoplami atmosfera deyilib, Yerning landshafti hayotida juda muhim vazifani bajaradi. Atmosfera Yerning tirik organizmlarini turli ultrabinafsha nurlaridan saqlaydi. Agar atmosfera bo`lmaganda edi, unda yer yuzasi kechqurun -100° C sovib, kunduzi 100°C isib kctgan bo`lar edi. Faqat atmosfera tufayli Yerda hayot mavjud, aks holda u oy singari hayotsiz bo`lib qolar edi. Atmosfera tabiatning eng muhim elementlaridan biri bo`lib, tirik organizmning yashashi uchun juda ham zarurdir. Har bir kishi bir sutkada 1 kg ovqat, 21 suv iste`mol qilsa, nafas organlari orqali 25 kg havoni yutadi. Toza havo, shuningdek, o`simlik, hayvonlar va qishloq xo`jalik ekinlari uchun ham zarur. Atmosfera havosi har xil gazlarning mexanik aralashmasidan iborat: azot - 78%, kislorod 21%, argon - 0,93% va karbonat angidrid -0,03% dan iborat.

Yerning sun`iy yo`ldoshlari, raketalar va kosmonavtlarning ma`lumotiga ko`ra atmosferaning 100 km baland qismida ham uning tarkibida suv bug`lari. azot, azon, ammiak, vodorod. gcliy, neon, kseon, krepton gazlaridan iborat. 1000-2000 km balandlikda atmosfera asosan kislorod va azotdan, undan yuqorida - 2500 km gacha bo`lgan qismida geliy gazi va 2500 km dan yuqorida eng yengil gaz vodoroddan iborat. Atmosferaning ifloslanishi deganda uning tarkibida Tabiiy holda har xil gazlar, qattiq zarrachalar. changlar. radioaktiv changlar. tuz zarrachalari. suv bug`lari va h.q. rasmda atmosferani ifloslovchi omillar ko`rsalilgan.

AQSH da atmosfera havosining ifloslanishida transportning xissasi 60%, sanoat xissasi esa 40% bo`lsa. AES da sanoatning xissasi 60% ni, iraiispon 13`51 in tashkil etadi Nyu-York. Los-Anjeles, Tokio shaharianda atmosfera havosining ifloslanishida avtomobillar hissasi 90% ga yetadi.

AQSH olimlarining ma`lumoliariga ko`ra "Shall" kosmik apparatini orbitaga chiqargan raketa atmosferaning yuqori qadamiga 3(H)t aluminiy oksidini, oq poroshokka o`xshash modda chiqargan.

Fransiyadagi birgina "Elektrisited Frans" AESida bir oyda 51000 t ko`mir yoqiiadi. oqibatda har kun stansiya mo`rilaridan 33 t sulfid angidrid gazi. 250 t kul va qurum havoga chiqadi. Masalan. 1 t cho`yan ro`dasini ajratib olish uchun 150 m\ I t po`lat olish uchun 35-70 kg, 1 t aisetelin ohsh uchun 3600 kg kislorod sarflanadi.

Atniosfcraning ifloslanishida tog`-kon sanoati, miaishiy-koninumal xo`jaligi ham ishtirok eiadi. Toshkent shahrida sutkada 20 mln. m` ishlangan. iflos va tarkibida (4`7<) C02 bo’lgan havo atmosleraga chiqariladi.

Toshkent shahrining (aholisi 2,5 mln) bir sutka ichida qabul qilib oluvchi moddalar va atmosleraga chiqariluvchi moddalar, gazlar, rasmda keltirilgan. BMT ning ma`lumotiga ko`ra, hozir dunyoda yiliga sigaret chekilishi natijasida atmosleraga 10,5 t kadmiy, 14,8 t qo`rg`oshin, 48.4 t mis, 203,5 t rux, 966 t marganes va boshqa zararli moddalar chiqariladi.

Atmosfera havosining inson organizmiga ta`siri. Bir kishi o’rtacha bir kecha-kunduzda 25 kg havo bilan nafas oladi. Havo tarkibidagi zararli chang, qurum va zararli gazlar kishi organizmida to`planaveradi va oqibatda har xil kasalliklarni: astma, ko’z kasali, jigar sirrozi, qon bosimi, rak, bronxit, o`pka kasalligi, yo`tal kasallarining ko`payishiga sabab bo`ladi, nafas olish yo`llarini, yurak qon tomiri sistemasini shikastlaydi. Agar havoda oltingugurt oksidi ko`p to`planib qolsa odamlarda bronxit, eastrit, o`pka kasalliklarini vujudga keltiradi. Uglerod oksidining havoda ko`payishi natijasida kishi organizmida gemoglobin kamayadi, yurak, qon-tomir sistemalari buziladi, ateioskleroz kasalligi ko`payadi. bosh aylanadi, yurak tez urib, uyqu buziladi, odam tajang bo`lib qoladi. Rcspublikamizda atmosferaning ifloslanishi tufayli: bronxit, astma, rak, o`pka kasalliklari ko`payib, tug`ilayotgan bolalar o`limi ko`p va bir qismi esa defekt bilan tug`ilmoqda.

Atmosfera ifloslanishining suvga ta`siri. Atmosferaning changlar, qurumlar, tutunlar, qattiq zarrachalar va zaharli gazlar bilan ifloslanishi sayyoramiz suv resurslariga ham salbiy ta`sir ko`rsatadi. Natijada Respublikamiz daryo suvlarining sifati pasayib, ichimlik sifatida foydalanish davlat standartiga to`g`ri kelmay qolayapti.Toshkent shahri aholisi 2,5 mln. Odam Ishlatilgan suvlar 1300000 tonna

Qattiq chiqindilar 5000 t/sut

Yoqilg`i 25000 t/sut

48-rasm. Toshkent shahrining ishlatiluvchi va ishlatilgan moddalar

Oltingugurt SO, 375 t/sut

Atmosfera ifloslanishining o`simliklarga ta`siri -o`simliklarni va qishloq xo`jalik ekinlarini me`yorlasishiga salbiy ta`sir ko`rsatadi. Oltingugurt gazi. Xlor, uglevodorod birikmalari, margimush, surma, ftor yana qaytib Yer yuzasidagi o`simlik barglariga, tuproq va suv orqali esa ildiziga o`tadi, o`simliklar zaharlanib, ularda modda va energiya almashinishi buziladi. O’simliklar kasallanadi, quriy boshlaydi, qishloq xo`jalik ekinlari va mevali daraxtlar kam hosilli bo`ladi. Misol:

Tursunzoda shaxridagi aluminiy zavodidan chiqayotgan zaharli gazlarning ta`sirida Surxondaryo vohasidagi bog` va uzumzorlarning, Dashnobod anorining mevasini sifatini pasaytirib, kam hosilli bo`lib qurib ketayapti.

Atmosferaning itloslanishi hayvonlarga ham salbiy ta`sir etib, ularning zaharlanishiga, ba`zan esa nobud bo`lishiga sabab bo`lmoqda. Hayvonlar iflos atmosfera havosidan nafas olganda uning organizmida zaharli gazlar va changlar – ftor, molibden, qo`rg`oshin va surma elementlari yig`ilib, so`ngra uni kasallanib, o`lishiga sabab bo`ladi.

Atmosfera ifloslanishining iqtisodiy zararlarini quyidagi guruhlarga bo`lish mumkin:

a)Atmosferaning ifloslanishi tufayli materiallarning yemirilishi va korroziyaga uchrashi (binolar. inshootlar, metallar yemiriladi, kiyim-kechak, gazmollarning bo`yoqlari buziladi, qadimiy tarixiy yodgorliklar nuraydi).

b) Atmosfera havosining ifloslanishi korxona asbob-uskunalarining kapital remontigacha foydalanish muddatini o`rta hisobda 1,5 barobar kamaytiradi.

v) Atmosferaning ifloslanishi natijasida juda ko`p og`ir kasalliklar vujudga kelmoqda, odamlar jismoniy va ruhiy kasalliklarga uchramoqda, achchiq tuman (smob) dan ko`plab odamlar kasal bo`lmoqda.

g) Atmosfera havosining ifloslanishidan qishloq xo`jalik ekinlari ham katta zarar ko`radi.

d) Atmosferaning ifloslanishi natijasida vujudga kelgan achchiq tutundan avtomobillarning yurishi, samolyotlarning uchishi qiyinlashib, juda ko`p avariyalar bo`ladi.

e) Atmosferaning ifloslanishi yarim o`tkazgichlar juda aniq, priborlar, vaksina va antibiotiklar ishlab chiqarishni juda qiyinlashtirib yubormoqda. Chunki ular faqat toza havoli rayonlarda ishlab chiqariladi.

j) Zavod vafabrikalardan chiqadigan atmosfcrani ifloslovchi har xil gazlar. semcnt changlari, rux, qo`rg`oshin, qalay, ftor, molibden juda qimmatli xom ashyolar hisoblanadi, ko`pchiligi bekorga atmosfcraga chiqib ketmoqda. Agar ularni maxsus inshootlar qurilib. ushlab qolinsa, u taqdirda birinchidan atmosfera kam ifloslanadi. ikkinchidan esa behuda sarf bo`layotgan xom ashyo iqtisod qilinib qoladi.

Atmosfera o`z-o`zini Tabiiy tozalash xususiyatiga ega. Ulardagi yog`inlar iflos moddalarni yutadi, shamollar havodagi ifloslovchi moddalarni uchirib, bir joyda to`planisliga yo`l qo`ymaydi, tuproqda yoki suv yuzasiga tushgan iflos moddalar esa rcaksiyaga kiradi va oqibatda neytrallashib qoladi. Lekin sanoat. ayniqsa yoqilg`i sanoati taraqiy etgan, transport rivojlangan, qishloq xo`jaligi mashinalashgan va kimyolashgan. aholining ko`payib, urbanizatsiya jarayoni kuchayayotgan bizning asrimizda atmosferaning sun`iy ifloslanishi Tabiiy tozalanishga nisbatan ustunlik qilmoqda.

Shu sababli atmosfera o`z-o`zini Tabiiy holda tozalaydi deb xotirjam bo`lish juda katta salbiy oqibatlarni chiqarishi mumkin. Shuning uchun atmosferaning sun`iy ifloslanishidan tozalash yo`llarini joriy etish, uning oldini olish bugungi kunning asosiy vazifasidir. Bularga bir necha chora-tadbirlar mavjud, ularning eng muhimlari quyidagilardir:

Tutun chiqaruvchi quvurlar qancha balandroq qurilsa, atmosfera ifloslanishining oldini olishning eng qadimiy yo`lidan biridir-iflos chang va gazlar keng maydonga yoyilib, uning konsentratsiyasi kamayadi. Misol, balandligi 100 m bo`lgan quvurdan chiqayotgan chang va gazlar radiusi 20 km bo`lgan mintaqaga tarqalsa, balandligi 250 m bo`lgan quvurdan chiqqan chang, gazlar radiusi 75 km mintaqaga tarqaladi.

Pechlarda ko`mir, torf, qoramoy yoqishning o`rniga elektr energiyadan, gazlardan foydalanilsa - atmosfcraga chang, qurum, tutun va zararli gazlar kam chiqariladi. Respublikamiz olimlarining ma`lumotiga ko`ra ko`mir bilan ishlovchi korxonalar gazga o`lkazilsa, havoga chiqariladigan oltingugurt gazi miqdori 10000 marta. uglerod oksid miqdori 2000 marta. azot oksidlari miqdori 5 marta kamayadi.

Sanoat korxonalarida zararli moddalarni tozalovchi uskunalar qurish. Bunda almosferani ko`plab ifloslovchi chang, qurum, tutun va zaharli moddalarni atmosfcraga chiqarishdan oldin ularning zararli ta`sirini yo`qotadigan tozalash uskunalarini yasab, ushlab qolishga va ulardan qayta foydalanishga erishish zarur.

Respubhkamizda 1000 dan ortiq atmosferani ifloslovchi yirik va o`rta korxonalar bor. Ulardagi havoning tozaligini saqlashga qaratilgan chora-tadbirlar zamon talabiga javob bermaydi. Natijada o`sha korxonalarda yiliga 4,5 mln. t qattiq va gazsimon zararli moddalarning 35% atmosferaga chiqib uni ifloslantirmoqda. Kimyo korxonalari yiliga atmosferaga 120 ming t uglevodorod, 40-50 ming t uglcrod oksidi, chang, 20-25 ming t oltingugurt gazi, azot gazlarini chiqarib, Chirchiq, Farg`ona, Qo`qon, Samarqand, Navoiy, Toshkent shaharlari ifloslamoqda.

O`zbekiston Rcspublikasidagi qora va rangdor metallurgiya zavodlari (Olmaliq. Bekobod) tozalovchi uskunalarning samarali ishlamasligi natijasida yiliga atmosferaga 220 ming t iflos moddalar chiqarilmoqda, uning 90% i oltingugurt gazi, Vazifa shu korxonalarning ishlash jarayonida yangi zamonaviy texnika bilan jihozlangan tozalovchi uskunalar qurishdir. Natijada, jumxuriyatimiz havosi musoffo bo`ladi, va ushlab qolgan moddalardan xalq xo`jaligida qayta foydalanish tufayli juda katta foyda olish mumkin.

4. Atmosfera havosini toza saqlashning muhim bir yo`li bu sanoat korxonalarida, kommunal xo`jalikda ishlab chiqarish texnologiyasini o`zgartirish, chiqindisiz texnologiya joriy etishdir. Misol: kabelni sintetik qoplama bilan o`raydigan yangi texnologiyasiga o`tish orqali odam organizmi uchun zararli bo`lgan qo`rg`oshinning atmosferaga chiqishi yo`qotildi. Olmaliq, kimyo zavodida mis ishlab chiqarishda yangi texnologiyani qo`llash - atmosferaning ifloslanishini keskin kamaytirdi va yiliga 30 ming tonna oltingugurt gazi ushlab qolinayapti.

Shaharlar havosining ifloslanishini kamaytirishda yer osti meniral suvlardan foydalanish yaxshi natijalar berayapti (Kamchatkada, Kuril orollarida, Kavkazda, O`rta Osiyoda, Kizlyar, Toshkent va boshqa shaharlarda issiq. suv harorati 90°Cdan ortiqroqdir). Bunday suvlardan shahardagi maishiy-kommunal xo`jalik va sanoat korxonalarini isitish mumkin.

Atmosfera havosini toza saqlashda avtotransport gazlarini, dudlarni kamaytirish juda muhimdir. Avtotransport atmosferaga o`ta zaharli gaz chiqaradi. Gazlarni kamaytirish uchun benzin o`rniga gaz va elektromobillarga o`tsak, atmosfera ancha toza saqlanadi. Misol. Toshkent shaxrida 1978 yildan bcri benzin o`rniga quyuqlashgan propan-butan yoqilg`isi ishlatilmoqda.

7. Shahar va qishloqlar havosini sog`lomlashtirishda va atmosferani ifloslashdan saqlashda ishonchli usul - yashil o`simliklar iflos havoni filtrlaydi, barglarida changni ushlab qoladi. havo haroratini pasaytiradi. karbonat angidridni yutib. kislorodni ishlab (lotosintez) beradi. Ma`lumki, daraxtlar. butalar va o`tlar shahar ichidagi changing 80% ini. sulfat angidridning 60% ini ushlab qoladi. Bo`yi 25 mctrli bitta 80-100 yoshli buk daraxti bir soatda 2 kg karbonat angidridni yutib, 2 kg kislorod ishlab beradi. 1 gektar qayinzorlar 32 t changni ushlab qoladi.