1-Maruza Kirish

§12.2.Model sinovlarini o’tkazish. 
Modelning  masshtabi,  materiali,  izlanayotgan  parametrlarni  o’lchaydigan  vositalar 
h’amda  modelni  yuklash  usuli  modellashtirish  oldiga  qo’yilgan  masalaga  qarab  h’al 
etiladi.  Agar  inshootning  h’isoblash  sxemasi  modellashtirilayotgan  bo’lsa  yoki  model 
konstruktsiyaning  elastik  zonadagi  ichki  kuchlari  va  ko’chishlarini  aniqlashga  xizmat 
qiladigan  bo’lsa,  u  h’olda  uning  masshtabini  mumkin  qadar  kichikroq  (1/200  –  1/50) 
olishga  h’arakat  qilinadi.  Bunday  h’ollarda  elastiklik  moduli  kichikroq  bo’lgan 
ashyolardan foydalaniladi. Murakkab shaklli qobiqlar (obolochka), ko’p qavatli binolar 
va  fazoviy  konstruktsiyalarning  modeli  uchun  elastiklik  moduli  3,5  ·  10
2
  MPa    va 
markasi  SOL  –  95  bo’lgan  orgsteklo  (organik  oynadan)  foydalaniladi.  100
0
  S    gacha 
qizdirilsa organik oyna listi yumshaydi va unga istalgan shaklni berish mumkin bo’ladi. 
Bundan  tashqari  organik  oynani    qirqish  va  elimlash  mumkin.  Biroq  organik  oynadan 
ishlangan  modelni  sinashda  elastiklik  chegarasida  kuchlanish  –  deformatsiya 

---

diagrammasining  nochiziqliligi  va  yuk  ostida  kichik  tob  tashlash  (polzuchest)  ning 
vujudga kelishini h’isobga olish lozim bo’ladi. 
 
Kichik  modulli  materiallardan  ishlangan  modellarni  sinashda  ularning  ishlash 
h’olatiga o’lchov asboblari malum darajada tasir ko’rsatishi mumkin, sinash jarayonida 
bu h’olat h’am etibordan chetda qolmasligi lozim. 
 
Metal  modellarni  tayyorlashda  ko’pincha proportsionallik  chegarasi 300  MPa 
dan  kam  bo’lmagan  va  elastiklik  moduli    ≈  7  ·10
4
  MPa  bo’lgan  alyumin  qotishmasi 
ishlatiladi. 
 
 Ravoq  shaklli  to’g’onlar,  katta  massaga  ega  bo’lgan  beton  inshootlarning 
modellari  ko’pincha  gipsdan  quyiladi.  Zarurat  tug’ilsa,  gipsning  h’ajm  og’irligini 
oshirish  uchun  unga  qo’rg’oshin  kukuni  qo’shiladi    yoki  tashqi  yuk  qo’yiladi.  Shu 
maqsadda  gipsni  quyish  jarayonida  modelga  ilgaklar  joylanadi,  keyin  ularga  ilingan 
po’lat simlar orqali domkratdan bosim beriladi. 
 
Qobiqlar,  osma  tom  yopmalari,  strukturaviy  sistemalarning  kichik  masshtabli 
modellarini statik yuklar bilan yuklashda qo’rg’oshin kukuni to’ldirilgan qopchalar va 
osma  yukchalardan  foydalaniladi.  Tajriba  ishlarini  qayta  ishlash  va  tah’lil  qilish 
jarayonida,  kuchlar  tasirini  qo’shish  qoidasidan  foydalanib,  kuchlar  tasirini 
h’oh’lagancha  o’zgartirsa  bo’ladi.  Bunga  erishish  uchun  modelga  birlik  kuch  turli 
h’olatlarda qo’yiladi: 
birlik  kuch  modelga  diametri  6-8  mm  bo’lgan  po’lat  simdan  yasalgan  dasta  (skoba) 
yordamida o’rnatiladi. Dastaning bir uchi modelga ilinadi, ikkinchi uchiga yuk osiladi. 
Dasta  boshqa  joyga  ko’chirilganda,  h’ar  safar  asboblar  orqali  qayd  etib  boriladi.  
Ko’chishlarni elektromexanik o’zgartirgichlar orqali o’lchash tavsiya etiladi. 
 
Kichik  masshtabli  modellarda  dinamik  sinovlar  o’tkazishda  quyidagi  ikki 
h’olat  etiborga  olinishi  zarur:  birinchidan,  modelga  o’rnatilgan  asboblar  massasining 
tasiri  ;  ikkinchidan,  model  tebranishlarining  chastotasi  uning  geometrik  masshtabi 
kvadratiga  teskari  proportsional  ekanligi.  Shunga  ko’ra,  kichik  masshtabli  model 
tebranishlari  shakllarini    aniqlashda,  vibrometrlar  o’rniga  ixcham  va  engil 
akselerometrlardan  foydalanish  tavsiya  etiladi.  Akselerogrammalarni  ikki    marta 
integrallab, ko’chishlar aniqlanadi va tebranish shakllari chiziladi.