1-Maruza Kirish

§11.3.Kuchlar (yuklar) klassifikatsiyasi 

---

Kuch  va  yuklarni  tajriba  obektiga  qay  tarzda  qo’yilishi  sinash  ishlari  oldiga 
qo’yiladigan  vazifalarga  bog’liq..  Sinov  ishlari  real  konstruktsiyalar  yoki 
ularning maket va modellari ustida olib borilishi mumkin. Amalga oshiriladigan 
sinovlardan maqsad konstruktsiyalar, binolar va inshootlarning mustah’kamligi, 
bikrligi va yoriqbardoshligini aniqlashdan iborat bo’ladi. 
 
Real  obektlarni  sinashda  ekspluatatsiya  qilinayotgan  konstruktsiyaning 
h’aqiqiy  h’olatiga  bah’o  berish  masalasi  qo’yilgan  bo’lsa,  faqat  emirmaydigan 
(nerazrushayushiy)  usullardan  foydalaniladi.  Tajribaviy  konstruktsiyalarni 
sinashda  esa  emirmaydigan  usullardan  tashqari,  emiradigan  (razrushayushiy) 
usullardan  h’am  foydalaniladi,  bunda  sinovlar  obekt  butkul  ishdan  chiqqunga 
qadar davom ettiriladi. 
 
Sinov maketi deganda sinalayotgan obektning yoki uning biror qismining 
soddalashtirilgan nusxasi tushuniladi. 
 
Model  esa  sinalayotgan  obektning  yoki  uning  biror  qismining  malum 
masshtab  bo’yicha  kichraytirilgan  va  o’zida  real  obektning  xossalarini 
mujassamlashtirilgan  variantidir.  Maketning  modeldan  asosiy  farqi  sinashda 
qabul  qilingan  soddalashtirishlar  darajasidadir.  Modelda  real  obekt  Bilan 
o’xshashlik nazariyasiga asoslangan miqdriy nisbatlar saqlangan bo’lishi kerak. 
Maket va modellar ko’pincha ilmiy tadqiqot ishlarida o’tkaziladigan sinovlarda 
qo’llaniladi. 
 
Real  konstruktsiya,  bino  va  inshootlarni  tekshirish  maqsadida 
o’tkaziladigansinovlarbevosita naturaviy obektlarning o’zida o’tkaziladi. 
 
Tajribaviy  obekt  sinovlari  odatda  tajriba  maydonlari  –  poligonlarda 
o’tkaziladi. Bunda poligondagi sharoit obektning eksploatatsiya sharoitiga yaqin 
bo’lishi talab etiladi. 
 
Sinaladigan  obektni  tegishli  h’olatda  o’rnatish,  unga  yuk  qo’yish, 
malumotlar  olish  va  sinov  jarayonlarini  boshqarish  uchun  tajriba  stendlaridan 
foydalaniladi. 
 
İlmiy-tadqiqot  laboratoriyalarida  o’tkaziladigan  maket  va  model 
sinovlarida standartlashtirilgan jih’ozlardan foydalaniladi. 
 
Sinovlarni  boshlashdan  ilgari  tadqiqot  maqsadi  batafsil  aks  ettirilgan 
texnik  topshiriqnoma  (zadanie)  tuziladi,  ish  dasturi  yoziladi,  texnik  xujjatlar 
xozirlanadi. 
 
Meh’nat  muxofazasi  va  h’avfsizlik  texnikasi  choralariga  aloh’ida  etibor 
qaratilishi  lozim  va  belgilangan  tadbirlarga  sinovlarning  boshidan  oxirigacha 
h’ech  og’ishmay  amal  qilinishi  zarur.  Keyin  konstruktsiya  sinashga 
tayyorlanadi,  yuk  qo’yiladigan  jixozlar  uskunalanadi,  o’lchov  asboblari 
kompdeksi taxt h’olatga keltiriladi. Sinov ishlari tugagach konstruktsiya ko’zdan 
kechiriladi,  o’lchash  natijalari  qayta  ishlanadi,  tah’lil  qilinadi  va  tegishli 
xulosalar chiqariladi. 
 
Agar  tekshiruv  va  sinovlardan  so’ng  obekt  ekspluatatsiyaga 
topshiriladigan  bo’lsa,  sinovlar  shunday  tashkil  etilishi  kerakki,  sinash 
jarayonida  obekt    h’olatiga  putur  etmasin.  Shuning  uchun  sinov  yuklarining 
qiymati nazorat yuki chegarasidan ortmasligi lozim. Nazorat yuki deganda obekt 
uchun bezarar bo’lgan, oldindan belgilab qo’yilgan yukning miqdori tushuniladi. 

---

Sinovlardan  keyin  eksploatatsiya  qilinmaydigan  tajribaviy    obektlar  uchun 
nazorat  yuki  belgilanmaydi,    biroq  yuk  ortiladigan  moslamalarni  va  o’lchash 
asboblarini  to’g’ri  tanlash  maqsadida  buzuvchi  yukning  qiymati  oldindan 
aniqlab olinadi. 
 
Yuk tasirlari ikki xil bo’ladi: statik  va dinamik tasir. Har qandlay yuklash 
jarayoni vaqt davomida kechadi, shuning uchun h’am sof statik tasir bo’lmaydi. 
Temirbeton  konstruktsiyalarni  qoliplarda  tayyorlashda  betonning  og’irligi 
qolipning  tubiga  tushadi.  Buyumni  qolipdan  olishda  elementga  tushadigan 
xususiy  og’irlik h’am  malum  vaqt  mobaynida  kechadi.  Yukni  vaqt  mobaynida 
berilish  xarakterini  bah’olash    uchun,    uni  maksimal  qiymatga    erishishiga 
ketgan vaqti  τ  bilan xususiy tebranish davri T taqqoslanadi.  Agar  τ / T > 10  
shart  qanoatlantirilsa,  inertsiya  kuchini  juda  kam  deb  h’isoblasa  bo’ladi  (3.1  – 
rasm, a) .  Bu h’olda             dinamiklik koeffitsienti  K
D
  ═  U
D 
 ⁄ U
S
     ( U
S 
  - 
konstruktsiya asta–sekin yuklangandagi salqilik, U
D 
 - yuklanish tezligi h’isobga 
olingandagi  salqilik)    xatto  so’nish  h’isobga  olinma-ganda    h’am    1,03  dan 
oshmaydi, bu h’ol dinamiklik koeffitsienti grafigida yaqqol ko’rinib turibdi (3.1 
– rasm, b) .