1. ma’ruza. Kirish. O’sish va rivojlanishning umumiy qonuniyatlari. Organizm va muxit

Hozirgi paytda amaliy pedagogika va gigienada bolaning yosh davrlari quyidagicha belgilanadi:

1. bog‘cha yoshgacha bo‘lgan bolalar		3 yoshgacha;
2. maktab yoshgacha bo‘lgan bolalar		– 3 dan 7 yoshgacha;
3. maktab yoshidagi bolalar		7 yoshdan 18 yoshcha:
	a) kichik maktab yoshidagi bolalar	– 7 yoshdan 11 yoshgacha;
	b) o‘rta maktab yoshdagi bolalar	– 11 yoshdan 14 yoshgacha;
	v) katta maktab yoshdagi bolalar	– 15 yoshdan 18 yoshgacha.

A’zo va tizimlarning tuzilish va funksional shakllanishini e’tiborga olgan holda postnatal ontogenez quyidagi davrlarga bo‘linadi:

1. chaqaloqlik davri		1 kundan 40 kungcha
2. go‘daklik davri		– 40 kundan 1 yoshgacha;
3. dastlabki bolalik davri		1 yoshdan 3 yoshgacha;
4. birlamchi bolalik davri		4 yoshdan 7 yoshgacha;
5. ikkilamchi bolalik davri:
	o‘g‘il bolalarda	8 yoshdan 12 yoshgacha
	qiz bolalarda	8 yoshdan 11 yoshgacha;
6. o‘smirlik davri:
	o‘g‘il bolalarda	13 yoshdan 16 yoshgacha
	qiz bolalarda	12 yoshdan 15 yoshgacha;
7. navqironlik davri
	o‘g‘il bolalarda	17 yoshdan 21 yoshgacha;
	qiz bolalarda	16 yoshdan 20 yoshgacha;
8. I yetuklik davri:
	Erkaklarda	22 yoshdan 35 yoshgacha;
	ayollarda	21 yoshdan 35 yoshgacha
9. II yetuklik davri:
	Erkaklarda	36 yoshdan 60 yoshgacha;
	ayollarda	36 yoshdan 55 yoshgacha;
10. keksalik davri:
	Erkaklarda	61 yoshdan 74 yoshgacha,
	ayollarda	56 yoshdan 74 yoshgacha;
11. Qariyalik davri		75 yoshdan 90 yoshgacha;
12. O‘ta qariyalik davri		90 va undan yuqori yosh.

Irsiy kasalliklar va ularning turlari.
Organizm irsiyatini o‘rganmay turib, nasldan-naslga o'tuvchi kasalliklarni oldini ohsh va davolash mumkin emas. Tibbiyotda 2000 dan ortiq irsiy kasallik turlari mavjud. Irsiy kasalliklar xromosomalarning anomal yigindisi, jinsiy hujayralarning o'zgarishi yoki mutatsiya ta’sirida paydo bo’ladi. Irsiy kasalliklarga-xromosoma kasalhklari, modda almashinuvi va immunitetning o‘zgarishiga aloqador, endokrin faoliyatiga doir, nerv sistemasi va qonga aloqador kasalliklar kiradi. Masalan, xromosoma kasalliklari jinsiy xromosoma va autosomalarda ro‘y bergan o‘zgarishlardan paydo bo’ladi. Masalan, Daun kasalhgi (bemorning kallasi katta, beo'xshov, ko‘zi qiyiq, quloq suprasi kichik, tana bilan qo’l-oyoq nomutanosib, panjalar kalta, qo’l jimjilog’i kalta va qiyshiq bo’ladi), Shershevskiy-Terner sindromi qizlarda uchraydi (ularda XX o'rniga XO bo'ladi, bolalarda birlamchi jinsiy organlar uchramaydi. Agar uchta jinsiy xromosomalar kompleksi uchrasa, ayollarda jinsiy organlar rivojlanmaydi (XXO)).
Erkaklarda (XXY kompleks) Klaynfelter sindromi yuzaga chiqadi, bunda urug'don kichik bo’lib, Sperma rivojlanmaydi. Ba’zida kasalliklar X yoki Y xromosolariga birikkan bo'ladi. Masalan: ba’zi o'g'il bolalarning oyoq
panjalari orasida parda bo'ladi. Bu Y xromosoma bilan
bog'liq, X xromosoma bilan bog'liq bo'lgan kasaliklar
Dalton va gemofiliya kasallikaridir, bu kasalliklar qizlarda
yashirin, o‘g‘illarda yuzaga chiqadi.
Gemofiliya, leykoz qonning nasl kasalligi hisoblanadi. Nerv sistemasining kasalliklariga nerv muskul sistemasi va miya zararlanishi kasalliklari kiradi. Masalan, shizofreniya. Tayanch-harakat sistemasining kasaliklariga miopatiya (mushaklarning qovjirab, oriqlab ketishi) nanizm (pakana bo‘ylilik, skelet buzihshi oqibatida yuzaga chiqadi, bo‘yi 100- 140 sm bo’lib, qo’l oyoqlari kaltaligi kuzatiladi).
Shunday qilib, qadimda kishilarga jumboq bo’lgan, jins bilan bog’liq irsiy kasalliklar va belgilarning nasldan-naslga o’tishi xromosoma tabiatini puxta o‘rganish asosida hal qilindi.
Nasldan-naslga o’tadigan kasalliklatni rivojlantirmaslik uchun bolalarni jismoniy sog’lomlashtirish, ovqat sifatini yaxshilash, chiniqtirish, yuqumli kasalliklardan saqlash, asab kasalliklarini oldini olish masalalariga katta e’tibor berish kerak. Bulardan tashqari yaqin qarindoshlarning oila qurmasligi, bir oilada ikki va undan ortiq farzandlarning bir xil dard bilan og'riganligi irsiy kasallikdan dalolat ekanligini unutmaslik, genlar mutatsiyasiga olib keluvchi kimyoviy ta’sirotlar, radiatsiya, ichkilikbozlik, nashavandlik kabi ilatlardan o‘zini tiyish, ota-onalar yaqin qarindosh bolganda retsessiv turdagi irsiy kasalliklar bir necha avloddan so‘ng ham yuzaga kelishini esda tutish, turmush qurishdan avval «Nikoh va oila» yoki tibbiy genetik maslahatxonalardagi genetik shifokor ko’rigida bo’lish shart. Tashqi faktorning salbiy ta’siri natijasida ham kasalhk yuzaga chiqadi (karlik-soqovlik, nurlanish - qon raki).

E’TIBORINGLAR UCHUN RAXMAT!