1-Ma’ruza. Kirish. Loyixalash bosqichlari. Texnik topshirik (TT) (4 soat)

-transport texnikasida, asosan samolyot va raketasozlikda – konstruktsiyani engilligi, dvigatel F.I.K. yuqoriligi (bortdagi yonilg’i zapasini kamligiga bog’liq xolda).

Mashinasozlikda iqtisod muhim ahamiyatga ega bo’lib, konstruktor mashinani loyihalashda uni rentabelligi va uni butun ishi davomida iqtisodiy effektivligini oshirishga harakat qilish kerak.

2. Mashinalarni iqtisodiy ko’rsatkichlari.
Iqtisodiy samaradorlik keng miqyosdagi texnologiyalar kompleksi, ishlab chiqarish – tashqiliy va foydalanish mezonlariga bog’liq. Ko’pchilik konstruktorlar mashinalarni konstruktsiyalash iqtisodiyligi deganda mashinani tannarxini kamaytirishni tushunadilar va murakkab, qimmatli echimlardan qochadilar, shu bilan birga arzon xom ashyoni qo’llash va ishlov berishning sodda usullarni kiradilar.
Iqtisodiy samaradorlikni mashinaning butun ish davomida, foydalanish ko’rsatkichlari va uning keltirgan foydasi aniqlanishi alohida ahamiyatga ega. Mashinaning tannarxi doimo katta ahamiyat kasb etavermaydi, ba’zi xollarda samaradorlikning juda kichik qismini tashqil qiladi.
Loyihalashning iqtisodiy yo’nalishi mashinaning tejamliligini belgilaydigan kompleks mezonlarni xisobga olish kerak va ularning ahamiyatini to’g’ri baxolash lozim. Bu qoidani ko’pincha inkor qilib, mahsulotni arzonlashtirishga harakat qilib, ko’pchilik xollarda konstruktorlar bir yo’nalishda tejamkorlikka erishib, boshqa yanada tejamliroq yo’larni kurmay koladilar.
Mashinaning samaradorligini belgilovchi bosh mezonlarga mashinani keltirgan foydasi, ishonchliligi, opera-torlar ish xaqi, energiya sarfi va ta’mirlar baxosi kiradi.
Mashinadan foydalanish koeffitsienti, mashinaning ishlagan vaqtini berilgan vaqt dovomiyligiga nisbatidir. Agar N – mashinadan foydalanish vaqti; h – mashinaning xaqikiy ish vaqti bo’lsa, foydalanish davridagi urtacha foydalanish koeffitsienti:
ga teng bo’ladi.
Agar mashina mexaniq resursini tulik ishlasa, u xolda h – mashinaning ishlash vaqtini davomiyligini bildiradi. U xolda
bo’ladi.
Mashinani samaradorligi mashina keltirgan foydaning (F) shu vaqt ichidagi sarf harajatlarga (R) nisbatini belgilaydi:

Harajatlar yig’indisi umumiy xolatda energiya sarfi (E), materiallar sarfi (M), asboblar sarfi (As), operatorlarni ish xaqi (I), texnik karovlar (Tk), ta’mirlar (T), ustama harajatlar (Ux) va amartizatsiya harajatlari (A) dan tashqil topgan, u xolda

Q=F-R=F(1-R/F)=F(1-1/q)=

=D[F(1-a)+E+(1+V)U+T_X]+ET-C,