1-маъруза. Кириш. Катталик эталонлари ва бирликлар ўлчамларини узатиш тўғрисида умумий маълумотлар

Халқаро бирликлар тизими (SI)нинг асосий бирликлари ёрдамида тузилган ҳосилавий бирликларнинг номи ва белгиланиши

Катталик		Бирлик
Номи	Ўлчамли­лиги	Номи	Белгиси
Ҳажм, сиғдирувчан­лик	L^3	метр куби	m^3	м^3
Тезлик	LT^-1	метр тақсим секунд	m/s	м/с
Зичлик	L^-3M	килограмм тақсим метр куб	kg/m^3	кг/м^3
Тўлқин сон	L^-1	метр даражаси минус бир	m^-1	м^-1
Солиштирма ҳажм	L^3M^-1	метр куб тақсим килограмм	m^3/kg	м^3/кг
Электр токининг зичлиги	L^-2I	ампер тақсим метр квадрат	А/m^2	А/м^2
Магнит майдоннинг кучланганлиги	L^-1I	ампер тақсим метр	А/m	А/м
Компонентнинг моляр концентрацияси	L^-3N	моль тақсим метр куб	mol/m^3	мoл/м^3
Равшанлик	L^-2J	кандела тақсим метр квадрат	cd/m^2	кд/м^2

2.4-жадвалга ясси бурчак бирлиги – радиан ва фазовий бурчак бирлиги – стерадиан киритилган.

Халқаро бирликлар тизимини 1960 йили XI ўлчовлар ва тарозилар бош конференциясида қабул қилишда учта бирликлар синфи кирар эди: асосий, ҳосилавий ва қўшимча (радиан ва стерадиан). ЎТБК радиан ва стерадиан бирлигини “қўшимча” деб таснифлади, унинг асосий ёки ҳосилавий эканлиги тўғрисидаги масалани очиқ қолдирди.
XVII ўлчовлар ва тарозилар бош конференциясининг (1983 йил) қарорларига мувофиқ узунлик бирлиги – метрни янги таърифи бўйича, текис электромагнит тўлқинларининг вакуумда тарқалиш тезлигининг қиймати с₀ - 299792458 m/s га тенг деб қабул қилинган.
Бу тенгламага, шунингдек қиймати 8,854187817 10^-12 F/m тенг деб қабул қилинган вакуумнинг электрик доимийлиги ҳам ε₀ киради.
2.4-жадвал
Халқаро бирликлар тизими (SI)нинг махсус номи ва белгиланишга эга бўлган ҳосилавий бирликлари

Катталик		Бирлик
Номи	Ўлчамли­лиги	Номи	Белгиси		SI нинг асосий ва ҳосилавий бирликлари орқали ифодаланиши
			Халқаро	русча
Частота	Т^-1	герц	Hz	Гц	s^-1
Куч	LMT^-2	ньютон	N	Н	m kgs^-2
Босим	L^-1MT^-2	паскаль	Pa	Пa	m^-1 kgs^-2
Энергия, иш, иссиқлик миқдори	L^2MT^-2	жоуль	J	Дж	m^2 kgs^-2
Қувват	L^2MT^-3	ватт	W	Вт	m^2 kgs^-3
Электр заряди, электр миқдори	TI	кулон	С	Кл	sA
Электр кучланиш, электр потенциал, электр потенциаллар айирмаси, электр юритувчи куч	L^2MT^-3I^-1	вольт	V	В	m^2 kgs^-3-A^-1
Электр сиғим	L^-2M ^-1T^4I^2	фарад	F	Ф	m^-2kg^-1s^4A^2
Электр қаршилик	L^2M^-1T^3I^2	ом	Ω	Ом	m^2kgs^-3 A^2
Электр ўтказувчанлик	L^-2M^1T^-3I^-2	сименс	S	См	m^-2kg^-1s^3 A^-2
Цельсий ҳарорати	θ	цельсий градуси	^0С	^0С	К
Ёруғлик оқими	J	люмен	lm	лм	cdsr
Ёритилганлик	L^-2J	люкс	lx	лк	m ^-2cdsr
Катализатор активлиги	NT^‑1	катал	kat	кaт	mol-s^-1

Изоҳ – ЎТХБ нинг 1 ва 2 тавсиялари электр юритувчи куч бирлиги вольт ва электр қаршилик бирлиги – Ом таърифи Халқаро бирликлар тизимида қайта кўриб чиқилган деган маънони билдирмайди.
Электр бирликлари ўлчамларининг аниклигини Жозефсон эффекти ва Холл квант эффекти асосида ошириш мақсадида ўлчовлар ва тарозилар халқаро бюроси томонидан 1990 йил 1 январидан бошлаб Жозефсон константасининг шартли қиймати K_j-90 = 4,8357910¹⁴ Hz/V [ЎТХБ 1 – тавсияси, 1988 йил] ва Клитцинг константасини шартли қиймати R_k-90 = 25812,807 Ω [ЎТХБ, 2 – тавсияси, 1988 йил] деб киритилди.
Бу бирликларнинг иккиланма тушунишни бартараф қилиш мақсадида Ўлчовлар ва тарозилар халқаро комитети 1980 йил (1-тавсия) қўшимча SI бирликлари синфини ўлчамсиз ҳосилавий бирликлар синфи деб тушунишни қарор қилди.
2.5-жадвал
Халқаро бирликлар тизими (SI)нинг номи ва белгиланиши
ёрдамида тузилган ҳосилавий бирликлари

Катталик		Бирлик
Номи	Ўлчамли­лиги	Номи	Белгиси			SI нинг асосий ва ҳосилавий бирликлари ор­қали ифодала­ниши
			Халқаро	русча
Динамик қовушқоқлик	MТ^-2	Ньютон тақсим метр	N/m		Н/м	Kg.s^-1
	L^-1MT^-1	Паскаль- секунд	Pas	Пас		m^-1 kgs^-1
Электр заряднинг зичлиги	L^-3ТI	Кулон тақсим метр куб	С/м^3		Кл/м^3	m^-3 sА
Диэлектрик сингдирувчанлик	L^-3M^-1 T^4I^2	Фарад тақсим метр	F/m		Ф/м	m^-3kg^-1s^4A^2
Солиштирма энергия	L^2T^-2	Жоуль тақсим килограмм	d/kg		Дж/кг	m^2s^-2
Система иссиқлик сиғими, система энергияси	L^2MT^2^-1	Жоуль тақсим келвин	J/К		Дж/кг	m^2 kg s^-2К^-1
Солиштирма ис­сиқлик сиғими, Солиштирма энергия	L^2T^-1^-1	Жоуль тақсим килограмм-келвин	J (kg К)		Дж/ (кгК)	m^2 s^-2 К^-1
Иссиқлик ўтказувчанлик	LMT^-3I^-1^-1	Ватт тақсим метр-кел­вин	W/(m К)		Вт/ (м К)	m kgs^-3 К^-1
Молни ички энергияси	L^2 MT^-2N^-1	Жоуль тақсим моль	J/mol
Моль энтропия, моль иссиқлик сиғими	L^2M T^2^-1 N^-1	Жоуль тақсим моль- келвин	J/(molK)		Дж/ (мольK)	m^2 kg s^-2К^-1 mol^-1

ЎТБК ҳосилавий SI бирликлари учун ифодаларда уларни қўллаш ёки қўлланмасликни очиқ қолдирди. 1995 йил XX ЎТБК (8-қарор) SI дан қўшимча бирликлар синфини олиб ташлашга, бошқа ҳосилавий SI бирликлари учун ифодаларда қўлланиш ёки қўлланилмаслиги мумкин бўлган (заруриятга кўра) радиан ва стерадианни SI нинг ўлчамсиз ҳосилавий бирликлари деб аташга қарор қилди.

2.6-жадвал
Халқаро бирликлар тизими (SI)га кирмайдиган бирликлар SI бирликлари билан бир қаторда қўлланилишига рухсат этиладиган тизимдан ташқари бирликлар

Катталик номи	Бирлик
	Номи	Белгиси		SI бирлиги билан ўзаро боғланиши	Фойдаланиш соҳаси
		Халқаро	русча
Масса	Тонна	L	T	110^3kg	ҳамма соҳада
	Массанинг атом бирли­ги	Pa∙S	а.с.м	1,660540210^-27kg (тахминан)	Атом физикаси
Вақт	Минут соат сутка	min h d	мин ч с	60 s 3600 s 86400 s	ҳамма соҳада
Ҳажм, сиғди­рувчанлик	метр	L	л	110^-3 m^3	ҳамма соҳада
Энергия	Электрон-вольт	eV	эв	1,6021810^-9 J (таҳминан)	физика
	Киловатт-соат	КW h	кВтч	3,610^6 J	Электр энергияси ҳисобла­гичлари учун
Электр заря­ди, электр миқдори	Ампер-соат	Аh	Ач	3,610^6 С	электро-техника
Тўлиқ қувват	Вольт-ампер	V А	V А		электро-техника
Реактив қувват	Вар	var	вар		электро-техника

2.7-жадвал
SI бирликлари билан тизимдан ташқари баъзи бирликларнинг ўзаро боғланиши

Катталик номи	Бирлик
	Номи	Белгиси		SI бирлиги билан ўзаро боғланиши
		Халқаро	русча
Узунлик	ангестрем	Å	Å	110^10 m
Босим	мм с.у	mmHg	мм рт.ст	133,322 Pa
	торр	тоrr	-	133,322 Pa
Динамик қовушқоқ­лик	пуаз	P	П	0,1 Pas
Кинематик қовуш­қоқлик	стокс	st	ст	110^-4 m^2/ s
Солиштирма электр қаршилиги	Ом-миллиметр квадрат тақсим метр	Ωmm^2/m	Oммм^2/м	110^-6Ω m
Иссиқлик миқдори, термодинамик по­тенциал (ички энер­гия, энтальпия, изохор-изотермик потенциал), фазо­вий ўзгариш иссиқ­лиги, химиявий реакция иссиқлиги	Калория (халқаро)	cal	кал	4,1868 j (аниқ)
	Калория термохимиявий	calth	калтх	4,1840 j (тахминан)
	Калория 15-градусли	cal15	кал15	4,1855 j (тахминан)
Узунлик	микрон	μ	мк	110^6m
Бурилиш бурчаги	айланиш	r	об	2πrad=6,28 rad