1-маъруза. Кириш. Катталик эталонлари ва бирликлар ўлчамларини узатиш тўғрисида умумий маълумотлар

3-маъруза. Халқаро бирликлар тазими, қабул қилиниши, фан ривожланиши билан бирликларнинг аниқланишидаги ўзгаришлар

Халқаро бирликлар тизимининг (SI) асосий ва хосилавий бирликлари

1960 йили ўлчов ва тарозиларнинг XI Бош конференцияси Халқаро бирликлар тизимини қабул қилган бўлиб, мамлакатимизда буни SI (SI - Systeme international) халқаро тизими деб юритилади. Кейинги Бош конференцияларда SI тизимига бир қатор ўзгартиришлар киритилган бўлиб, ҳозирги ҳолати ва бирликларга қўшимчалар ва кўпайтиргичлар ҳақидаги маълумотлар 1- ва 2-жадвалларда келтирилган.

Бирликларни ва ўлчамларни белгилаш ва ёзиш қоидалари.
1. Катталикларнинг бирликларини белгилаш ва ёзиш борасида стандартлар асосида меъёрланган тартиб ва қоидалар мавжуд. Бу коидалар ва тартиблар ГОСТ 8.417-81 да атрофлича ёритилган.
1-жадвал

Катталик		Бирлик
Номи	Ўлчамлиги	Номи	Белгиси	Таърифи
Узунлик	L	метр	m	Метр-бу ёруғлик 1/299792458 s вақт оралиғида вакуумда босиб ўтадиган масофа
Масса	M	килограмм	kg	Килограмм бу масса бирлиги бўлиб, халқаро килограмм тимсолининг массасига тенг
Вақт	T	секунд	s	Секунд бу цезий – 133 атоми асосий ҳолатининг икки ўта нозик сатҳлари орасидаги бир-бирига ўтишига мувофиқ келадиган нурланишнинг 9192631770 давридир
Электр токи (электр токининг кучи)	l	ампер	А	Ампер бу вакуумда бир-биридан l m оралиқда жойлашган, чексиз узун, ўта кичик думалоқ кўндаланг кесимли икки паралел тўғри чизиқли ўтказгичлардан ток ўтганда ўтказгичнинг ҳар l m узунликдаги 2·10^-7 N га тенг ўзаро таъсир кучини ҳосил қила оладиган ўзгармас ток кучи
Термодинамик ҳарорат	0	кельвин	К	Келвин бу термодинамик ҳарорат бирлиги бўлиб, у сувнинг учланма нуқтаси термодинамик ҳароратнинг 1/273,16 қисмига тенг
Модда миқдори	N	моль	mol	Моль бу массаси 0,012 kg бўлган углерод-12да қанча атом бўлса, ўз таркибига шунча элементларини олган тизимнинг мода миқдоридир. Мольни тадбиқ этишда элементлари гуруҳланган бўлиши лозим ва улар атом, молекула, ион, электрон ва бошқа заррачалар гуруҳларидан иборат бўлиши мумкин
Ёруғлик кучи	J	кандела	cd	Кандела бу берилган йўналишда 540-10 Hz частотали монохраматик нурланишни тарқатувчи ваш у йўналишда энергетик ёруғлик кучи 1/683 W/sr ни ташкил этувчи манбанинг ёруғлик кучидир.

Изоҳлар:
1. Кельвин ҳароратидан (белгиси Т) ташқари t=T-T₀ ифода билан аниқланувчи Қельсий ҳарорати (белгиси t) қўлланилади, бу ерда таърифи бўйича Т=273,15 К. Кельвин ҳарорати кельвинлар билан, Қельсий ҳарорати Қельсий градуслари билан- ифодаланади (халқаро ва ўзбекча белгиси °C). Улчови бўйича Қельсий градуси Кельвинга тенг. Қельсий градуси бу «кельвин» номи ўрнига ишлатиладиган махсус ном.

2. Кельвин ҳароратларининг айирмаси ёки оралиғи кельвинлар билан ифодаланади. Қельсий ҳароратларининг айирмаси ёки оралиғи кельвинлар билан ҳам, Қельсий градуслари билан ҳам ифодалашга рухсат этилади.
3. Халқаро амалий ҳарорат белгисини 1990 йилги халқаро ҳарорат шкаласида ифодалаш учун, агар уни термодинамик ҳароратдан фарқлаш лозим бўлса, унда термодинамик ҳарорат белгисига «90» индекси қўшиб ёзилади (масалан, Т₉₀ ёки t₉₀)
SI нинг ҳосилавий бирликлари SI нинг когерент ҳосилавий бирликларини ҳосил қилиш қоидаларига мувофиқ келтириб чиқарилади. SI нинг асосий бирликларидан фойдаланиб келтириб чиқарилган SI нинг ҳосилавий бирликларининг намуналари 2-жадвалда келтирилган.
2-жадвал. Номлари ва белгилари асосий бирликлар номларидан ва белгиларидан ташкил топган SI нинг ҳосилавий бирликлар намуналари.