|
Atomistikaning paydo bo`lishi
Ioniyaliklarning birlamchi materiya (pramateriya) g`oyasi ancha jozibali
bo`lib, fizikada u yoki bu ko`rinishda qayta-qayta takrorlanib kelgan. Lekin, har
safar buyumlarning xilma-xilligini va olamdagi o`zgarishlarni tushuntirishda
qiyinchiliklar tug`ilar edi. Eleatlar olamning birjinsliligi va o`zgarmasligi taxmini
bilan bu qiyinchilikni chetlab o`tdilar. Ular shunday yo`l bilan qiyin masalani olib
tashladilar va olamning xilma-xilligini va harakatini sezgilarimiz aldamchiligi
bilan izohladilar. Biroq, bunday javob kundalik tajribalarga keskin qarama-qarshi
kelar va fanda abadiy qolaolmasdi. Qadimgi yunonlarning sinovchan fikrlari
eleatlarning g`oyasi hamda pramateriya haqidagi bunday fikrlaridan voz kechdi va
Koinot tuzilishi mumkin bo`lgan elementlar konsepsiyasini ilgari surdi. Ilk bor bu
konsepsiya Sitsiliya orolidagi Agragant (Agrigent) shahrida yashovchi Empedokl
(e.a. 490 - 430 yy.) tomonidan aytilgan edi. Empedokl asosiy to`rtta material
element bor deb ta`kidlab, ularga olov, havo, suv va yerni qo`shadi, bu elementlar
abadiy bo`lib, soni va kattaligi bilan o`zaro ulanish yoki ayrilish tufayli o`zgarib
boradilar deb taxmin qiladi. Buyumlarning xilma-xilligi shu to`rt elementning turli
qiymatlarda ulanishidan, tabiatdagi o`zgarishlar sababchisi esa tortishish va
itarilish kuchlarning ta`siridir deb tushuniladi. Bu elementlar abadiy va
yemirilmasdir. Elementlarning abadiyligi, binobarin, Koinotning abadiyligi ham,
butun olam birlamchi saqlanish qonuniga, ya`ni, "hech narsadan hech narsa paydo
bo`lmaydi, va bor narsa yo`q bo`lmaydi" qonuniga amal qilinishidandir.
Empedoklning shu tamoyilidan zamonaviy fizikada fundamental ahamiyatga ega
saqlanish qonunning tarixi boshlanadi.Eramizdan avvalgi V asrdan yunon fanining
markazi Afinaga ko`chadi. Bu yerda ilk bor donishmandlikni o`rgatuvchi ilmiy
maktablar paydo bo`ladi. Afinada san`at, adabiyot yuqori darajaga ko`tariladi.
Perikl davrida mashhur Akropol barpo etildi, buyuk xaykaltarosh Fidiy tomonidan
xaykallar qad ko`tardi, dramaturg Sofokl yunon teatr sahnasida
qo`yilgan fojealarni yozdi, Aristofan komediyalarni bayon etardi.
Afinaga yunon fanining namoyondalari kelardilar. Bu yerda
matematik Gippokrat, faylasuf va fizik Anaksagor (e.a. 500 - 428
yy.) saboq berishardi. Anaksagor atomistikaning asoschilari
Levkipp va Demokritlarning (e.a. 460 - 370 yy.) zamondoshi edi.
Demokrit frakiyalik Abdera shahardan edi. U fanning turli
sohalarida, masalan, matematika, fizika, falsafa va boshqa
sohalarida ko`p sonli asarlarni yozgan. Biroq, uning asarlari
bizgacha yetib kelmagan, ular haqida biz boshqa mualliflar kitoblaridan, shu
kitoblarda berilgan parchalar orqali bilamiz. Shunga qaramay, Demokrit
nazariyasining asosiy holatlari fizika va falsafaning ko`pgina zamonaviy
kitoblarida deyarli bir xil tarzda bayon etiladi. Mana Demokritning shu tamoyillari:
1. Hech narsadan hech narsa paydo bo`lmaydi. Bor bo`lgan har qanday narsani
buzib yo`q qilib bo`lmaydi. Barcha o`zgarishlar qismlarning qo`shilishi yoki
yoyilishi tufayli sodir etiladi.
2. Hech narsa tasodifan sodir etilmaydi, lekin barcha narsa biror sababga asosan
yoki zaruratdan sodir etiladi.
3. Atom va sof fazodan tashqari hech narsa yo`q, qolgan barcha narsa faqatgina
tasavvurdir.
4. Atomlar son jihatidan cheksizdir va shakli bo`yicha ham cheksiz xilma-xildir.
Cheksiz fazodan abadiy tushishida kattaroqlari tezroq tushib kichikroqlariga
uriladilar; bundan kelib chiqadigan yonlama harakatlar va uyurmalar olam paydo
bo`lishining boshlanishiga sabab bo`ladi. Cheksiz ko`p olamlar, ayrimlari yonma-
yon, ayrimlari biri ketidan keyingisi, paydo bo`ladilar va yana yo`q bo`lib
ketadilar.
5. Buyumlar orasidagi farq ulardagi atomlarning soni, kattaligi, shakli va tartibdagi
farqlaridandir; atomlar orasida sifatiy farq yo`q. Atomda hech qanday "ichki
holatlar" yo`q; ular faqat bosim va urilish orqaligina o`zaro ta`sirlashadilar.
6. Ong atomlari olov atomlari kabi yupqa, silliq va yumaloq atomlardan iborat. Bu
atomlar eng harakatchan bo`lib, ularning harakatlari tanaga kirib turli hayotiy
hodisalarni ro`yobga chiqaradi. Atomlar haqidagi ta`limot asrlar osha rivojlanib
o`tdi va zamonaviy tabiatshunoslikning asosi bo`lib qoldi.
Atomistlar ta`limotida ioniyaliklarda mavjud bo`lgan saqlanish tamoyili muhim
ahamiyatga egadir. Bu yerdagi yangilik - bo`shliqni taxmin qilishdir. Na
ioniyaliklar, na pifagoriylar, na eleatlar ta`limotlarida bo`shliqga o`rin yo`q edi.
DemokritEleatlarning nuqtai nazarida bo`shliq - yo`qlik demakdir, yo`qlik esa o`zi
yo`q va u haqda fikrlash ham mumkin emas. Pifagoriylarda olam fazosi "bo`sh va
sovuq efir" bilan to`ldirilgan. Efir haqidagi g`oyani Anaksagor ham qabul qilgan.
Demokrit tizimida zarralarni harakatga keltiruvchi qandaydir "ong"ga o`rin yo`q
atomlarning harakati abadiydir va maxsus boshlang`ich turtkiga muhtoj emas.
Demokritning o`zi yirik matematik bo`lgan. Uning matematik ishlaridagi
fundamental natijalaridan biri piramidaning hajmi prizma hajmining uchdan biriga
konus hajmi esa silindr hajmining uchdan biriga tengligini isbotlashi bo`lgan.
Demokritning matematik isbotlarida atomistikaning ahamiyati ulkan bo`lgan.
Chiziqning atomlari nuqtalar, sirtning atomlari chiziqlar, hajmlarning atomlari esa
sirtlar deb qabul qilingan.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
